(od wyrazu: sowiety – rady). Pojęcie wieloznaczne. “Można ją zwięźle określić jako naukę zajmującą się komunizmem jako takim” (J. M. Bocheński). Jednak jakkolwiek komunizm w różnych krajach, gdzie został zainstalowany, posiadał cały szereg cech wspólnych (z których głównymi były: niekontrolowane przez procedury demokratyczne i liberalne, despotyczno-terrorystyczne rządy partii komunistycznej; narzucona przez nią etatyzacja procesów ekonomicznych, społecznych i kulturowych wraz z państwowym monopolem na przepływ informacji (czyli totalitaryzm komunistyczny), to przecież komunizm w różnych krajach różnił się w szczegółach, w zależności od historyczno-kulturowej odrębności każdego z nich oraz od czasu i sposobu wprowadzenia komunizmu. Przyjęło się wobec tego stosować nazwę “sowietologia” do całokształtu badań (prowadzonych głównie na Zachodzie) dotyczących byłego ZSRR.

W zależności od zakresu podejmowanej problematyki, stosowanej aparatury pojęciowej oraz – co nie było bez znaczenia – preferencji światopoglądowych badacza można wyróżnić przynajmniej dwojakie rozumienie tego terminu. I tak sowietologią polityczną (ogólną) nazwiemy badania dotyczące historii radzieckiej partii komunistycznej i państwa radzieckiego, mechanizmów jego gospodarki wraz z wykorzystywaniem zbrodniczych eksperymentów społecznych (kolektywizacja, system obozów pracy przymusowej); analizy prób gospodarczej i politycznej modernizacji, zjawisk patologicznych w radzieckim życiu gospodarczo-społecznym (np. korupcja, nepotyzm). Znajdą się tu badania nad polityką wewnętrzną, narodowościową, zagraniczną, społeczną i ekologiczną państwa radzieckiego, dotyczące historii i działania radzieckich sił zbrojnych oraz aparatu represji, analizy relacji między władzą centralną a republikami związkowymi, między państwem-hegemonem (ZSRR) a państwami satelickimi (tzw. układ warszawski), między ZSRR a ChRL, czy między ZSRR a USA w okresie “zimnej wojny”. Często badania w obrębie radzieckiej elity władzy, a więc tzw. partii wewnętrznej, albo nomenklatury, nazywano “kremlinologią”, co służyło do rozpoznawania aktualnego układu sił w KPZR

Do najbardziej znanych sowietologów politycznych w świecie, związanych najczęściej z renomowanymi uniwersyteckimi ośrodkami, należą m.in.: Z. Brzeziński, R. Pipes, G. F.Kennan, A. Ulam, L. Shapiro, R. Conquest, R. Tucker, B. Wolfe, L. Łabędź, M. Lewin, A. Besançon, M. Malia, M. Heller, A. Awtorchanow, S. Cohen i wielu innych. Periodykami zajmującymi się problematyką sowietologiczną są: “Problems of Communism”, “Encounter”, “Soviet Studies”, “Cahiers du monde russe et soviétique”, “Studies in Comparative Communism”, “American Slavic and East European Review” i in. Pojawiała się ona praktycznie w każdym poważnym piśmie zachodnim poświęconym zagadnieniom politologicznym.

Sowietologią w sensie węższym (sowietologia filozoficzna) nazwiemy badania dotyczące fundamentalnego dla legitymizacji państwa radzieckiego jego ideologicznego rdzenia – filozofii marksizmu–leninizmu i wynikającej z niej ideologii komunistycznej. Autorem rozróżnienia między sowietologią ogólną a sowietologią filozoficzną był J. M. Bocheński – założyciel (1957) Instytutu Europy Wschodniej Uniwersytetu we Fryburgu (Szwajcaria) – i wydawca wraz z licznym gronem współpracowników i uczniów (G. Wetter, G. L. Kline, H. Dahm, G. Küng, Th. J. Blakeley, N. Lobkowicz, E. V.D.Zweerde D. Comey, S. Müller-Markus, Z. Jordan, K. G. Ballestrem, F. Rapp, R. T. De George, J. O’Rourke, T. Rockmore, J. Scanlan, E. M. Świderski) serii wydawniczej Sovietica (57 tomów w latach 1959–1997) oraz kwartalnika “Studies in Soviet Thought” (1960). Do znawców tej problematyki należą także L. Kołakowski i A. Walicki.

Do dzieł o charakterze sowietologicznym, choć niekoniecznie naukowym, zaliczyć można publikacje opozycyjnych względem ZSRR pisarzy i naukowców (np. A. Sacharow, A. Sołżenicyn, Zh. Medwiediew, W. Szałamow, A. Amalrik, A. Zinowiew, N. Mandelsztam, L. Czukowska, W. Bukowski, N. Gorbaniewska, W. Maksimow, W. Wojnowicz, G. Władimow, A. Niekricz, E. Ginzburg; bądź byłych działaczy komunistycznych (np. L. Trocki, M. Dżilas, N. Chruszczow, M. Wosleński, B. Bażanow), którzy, posługując się bardziej osobistym sposobem narracji (wspomnienia, esej, opowiadanie, powieść), niejako “od środka” opisywali radziecką rzeczywistość. Podobną rolę pełnią wspomnienia obcokrajowców (np. A. Weissberg-Cybulski, A. Koestler, J. Czapski, G. Herling-Grudziński, S. Swianiewicz, A. Wat). Nie sposób nie wspomnieć też pierwszych historycznie prób analiz rosyjskiego komunizmu, pisanych pod wrażeniem bolszewickiego zamachu stanu (np: K. Kautsky, R. Luksemburg, J. Martow, autorzy almanachu De profundis , J. Kucharzewski, E. H. Carr, B. Russell, J. Reed, rosyjscy filozofowie na emigracji.

Państwo radzieckie jak bodaj żadne inne w XX stuleciu skupiało na sobie uwagę świata, budząc poprzez swoją wyjątkowość skrajnie przeciwstawne oceny: od entuzjazmu, poprzez życzliwe, choć krytyczne zainteresowanie, do opinii skrajnie negatywnych. Zainteresowanie ZSRR wzrastało w miarę jego konsolidacji, propagandowo nagłaśnianych, bazujących na kłamstwach i przeinaczeniach osiągnięć gospodarczych i społecznych, zwłaszcza wobec równolegle przebiegającego w latach 30. kryzysu ekonomicznego i społecznego świata zachodniego, rodzącego zwątpienie w rynkowe mechanizmy gospodarcze i liberalno-demokratyczny system polityczny, wobec ideowych stereotypów zachodnich intelektualistów i załamywania się wiary w zachodni system wartości, wobec wreszcie powstania faszyzmu i jego najbardziej złowrogiej odmiany – hitleryzmu. Wszystko to, jak również odgrodzenie się ZSRR od reszty świata ścisłą barierą informacyjną i podporządkowanie sobie światowego ruchu komunistycznego sprzyjało propagandowym, tendencyjnym lub fałszywym wyobrażeniom o tym kraju. “W tych samych latach, kiedy miliony ludzi ginęły od sztucznie przez rząd zorganizowanego głodu na Ukrainie, od tortur, zimna, wyczerpania, kul w stalinowskich więzieniach, obozach i etapach przesiedleń, państwo sowieckie w oczach znacznego, a w każdym razie liczącego się odłamu zachodniej inteligencji wyrastało na bastion pokoju, ognisko humanizmu rewolucyjnego, zapowiedź nowego świata, gdzie ludzie są wolni od niepewności jutra, równi i ufni w przyszłość. Z komunizmem identyfikowali się lub sympatyzowali ludzie tacy jak: A. Malraux, W. Benjamin, Th. Plivier, J. R. Bloch, Th. Dreiser, J. Dos Passos, U. Sinclair; “makabryczną farsę moskiewskich procesów powitali jako dzieło sprawiedliwości L. Feuchtwanger i R. Rolland” (L. Kołakowski). Uchodzące za ukoronowanie procesów postępu i humanizmu państwo traktowane było przez intelektualistów o lewicowej proweniencji jako wcielenie szczytnych, ogólnoludzkich, oświeceniowych ideałów. Ekscesów komunizmu nie przyjmowano do wiadomości, bądź kładziono je na karb historycznej konieczności – nieuchronnej ceny, jaką zapłacić musi zacofane pańswo za przyśpieszoną modernizację. Rola ZSRR wzrosła niepomiernie w wyniku II wojny światowej, co doprowadziło do wyłonienia się w skali globalnej dwóch opozycyjnych względem siebie bloków militarno-gospodarczych i rozpoczęcia konfrontacji zwanej zimną wojną, co sprzyjało też na tyle, na ile było to możliwe, rozwojowi badań nad naturą i wewnętrznymi mechanizmami ZSRR.

W okresie zimnej wojny ilość publikacji sowietologicznych, tak w dziedzinie sowietologii politycznej, jak i sowietologii filozoficznej wyraźnie wzrosła, co brało się tyleż ze znaczenia, jakie odgrywał ZSRR na arenie międzynarodowej, jak i z rozpowszechnionego, nie zawsze odpowiadającego prawdzie przekonania o jego podatności na zachodnie procedury badawcze. Dlatego też w sowietologii politycznej reprezentowano najprzeróżniejsze, często różniące się opinie, interpretacje i podejścia badawcze. Oto przykłady problematyki sowietologicznej: czy komunizm to zjawisko będące przedłużeniem rosyjskiej tradycji politycznej, czy też importowane, obce, które tylko na skutek zbiegu okoliczności opanowało Rosję?; czy leninizm (bolszewizm – choć te pojęcia tylko częściowo pokrywają się) to konsekwentne “przedłużenie”, czy znieprawienie doktryny Marksa?; działalność Lenina: oportunizm, czy aktywizm?; Lenin –Stalin: ciągłość, czy zaprzeczenie?; czy system gospodarczo-społeczny ZSRR to rozwój pulsacyjny, czy progresywny, powielający wzór: komunizm wojenny – NEP?; ZSRR: totalitaryzm, czy autorytaryzm?; wielkość produktu krajowego przeznaczanego na zbrojenia; strategie przeciwstawiania się radzieckiemu ekspansjonizmowi: polityka odprężenia i konwergencji, czy militarno-gospodarczej konfrontacji?; układ warszawski: jedność czy konflikty?; skala narodowych separatyzmów, czy ruchów dysydenckich w ZSRR.

Równolegle trwały badania nad ideologicznymi aspektami komunizmu. Przedstawiciele sowietologii filozoficznej dokumentowali i studiowali marksizm–leninizm, wydając dzieła mu poświęcone, a także prowadzili badania nad marksizmem w innych krajach komunistycznych. Według Bocheńskiego, marksizm był bowiem jednym z trzech typów filozofii dominujących w XX w., obok filozofii analitycznej (anglosaskiej) i tradycyjnej – kontynentalnej. Z kolei w obrębie marksizmu uczony wyróżniał radziecki marksizm-leninizm, neomarksizm (L. Kołakowski, K. Kosik, grupa “Praxis”) i marksizm zachodni. Badania nad marksizmem, a zwłaszcza nad filozofią radziecką, prowadzono w szkole fryburskiej, choć nie tylko tam, według pewnego typu standardów obowiązujących w zachodniej kulturze filozoficznej, w sposób który nazwać można analitycznym. Jego podstawowe składniki to: empiryzm, logicznie uporządkowana struktura, naukowa fragmentaryzacja badań, rezygnacja z wszechobejmujących, światopoglądowych stwierdzeń, niepodatnych na naukową konfirmację lub falsyfikację, badanie sensowności wyrażeń i zwrotów językowych, racjonalistyczny obiektywizm, wyszukiwanie podobieństw i różnic wobec istniejących systemów filozoficznych (arystotelizm, heglizm, scholastyka, rosyjska filozofia religijna, filozofia współczesna: neotomizm, pragmatyzm, fenomenologia), lub naukowych (fizyka relatywistyczna, cybernetyka, psychologia, socjologia), wykazywanie istniejących w marksizmie-leninizmie, jak i w marksizmie tout court anachronizmów, przestarzałej aparatury pojęciowej, przesądów, braku rozróżnienia między opisem a ideologicznym wartościowaniem, między nauką a wiarą, co objawiało się strukturalnym podobieństwem do światopoglądu religijnego. Zdaniem W. Gavina i Th. Blakeley’a, do wiodących tematów filozofii marksistowsko-leninowskiej należały: jej antykartezjanizm; koncepcja bytu ludzkiego jako aktywnego kreatora rzeczywistości; scjentyzm rodem z XIX stulecia, wpisany w kontekstualizm, a więc klasowo zorientowaną (pod przewodnictwem partii proletariatu) wiedzę o świecie, służącą wyzwoleniu ludzkości; interakcyjność teorii i praktyki; interakcyjność czasu i historii dochodzącego do pełni absolutu; wreszcie – projekt rozwoju autentycznej społeczności. Tego rodzaju analizy służyły upowszechnieniu wiedzy o filozofii radzieckiej na Zachodzie i jej konfrontacji z innymi prądami umysłowymi.

Wyróżnić można kilka obszarów badawczych sowietologii filozoficznej. Są to: filozoficzne źródła doktryny Marksa sytuujące się – jak pokazuje to Kołakowski – w jednym z głównych nurtów europejskiej tradycji filozoficznej; materializm historyczny Marksa i jego części składowe, mające – co podkreśla A. Walicki – kluczowe znaczenie dla ukształtowania się antyliberalnego oblicza tej doktryny; Engelsowska wulgaryzacja marksizmu, mająca decydujący wpływ na ukształtowanie się rosyjskiej wersji doktryny; materializm dialektyczny Engelsa–Plechanowa–Lenina i jego prawa w świetle logiki formalnej; rosyjskie źródła leninizmu (narodnictwo, kontrowersje w obrębie rosyjskiego marksizmu); marksistowsko-leninowska historiozofia; filozoficzne elementy leninizmu: zasada partyjności filozofii, pojęcie materii, teoria poznania (odbicia); periodyzacja filozofii radzieckiej, jej główne cechy, przedstawiciele; badania nad antyliberalnymi i eschatologiczno-millenarystycznymi treściami marksizmu. Do sowietologii filozoficznej należą też badania nad marksistowską socjologią (metodologią) wiedzy (kontekstualizm) i teorią wartości (marksistowska etyka i estetyka). Oczywiste jest, że w świetle przytoczonych kryteriów metodologicznych marksizm-leninizm, nie spełniając wymogów stawianych filozofii, był jedynie ideologicznym wyrazem legitymizacji komunizmu. Z czasem wiara weń wyparowała doszczętnie, zaś sama doktryna służyła jako całkowicie martwe uzasadnienie despotycznych rządów partii komunistycznej. Była tedy narzędziem indoktrynacji, której niszczące skutki zależały od specyfiki danego kraju i która nie pozostawiła po sobie żadnych istotnych składników intelektualnych. Sam marksizm, mieszcząc się zasadniczo w zachodniej kulturze filozoficznej, obrósł w nieskończoną ilość interpretacji, nadal istnieją filozofowie przyznający się do tego źródła inspiracji intelektualnych.