Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

powrót

Filozofia rosyjska : powrót

L. Szestow

Lew Szestow
(Lew Szwarcman, 1866 – 1938, na emigracji od 1920 r.)

Wyrastająca z poczucia „tragiczności życia” i przekonania o kryzysowym charakterze kultury europejskiej filozofia Szestowa jest uznawana za najskrajniejszy i najsłynniejszy w naszym stuleciu przykład antyracjonalizmu i irracjonalizmu (wymieniany jest w tym kontekście także M. de Unamuno). Wraz z M. Bierdiajewem Szestow należał do uznanych na Zachodzie rosyjskich przedstawicieli egzystencjalizmu teistycznego. Korespondował z najwybitniejszymi filozofami epoki: m.in. z Bierdiajewem, M. Buberem, E. Husserlem. Inspirował m. in. K. Jaspersa, A. Camusa, E. Levinasa. Z wyjątkiem jedynego, stosunkowo krótkiego tekstu, w którym przedstawił jedną z pierwszych, zdumiewająco trafnych analiz bolszewizmu oraz wbrew tradycji rodzimej filozofii nie zajmował się problematyką społeczno-polityczną. Podstawowymi źródłami inspiracji były dlań: Biblia, Dostojewski, Nietzsche, Kierkegaard, choć właściwie należałoby wymienić większość myślicieli europejskich, będących najczęściej przedmiotem gwałtownych ataków Szestowa. „O ile w pierwszym okresie dominuje w refleksji, a właściwie, rzec by należało, antyrefleksji autora Filozofii tragedii problematyka sensu stricto filozoficzna, koncentrująca się na przeciwstawieniu egzystencji indywidualnej i jej twórczej wolności represyjnej sile dogmatyzmu filozoficznego, naukowego i etycznego oraz na bezwzględnej krytyce wszystkich systemów utkanych z abstrakcyjnej, pajęczej sieci idei ignorujących niepowtarzalność i konkretność istnienia jednostkowego, o tyle w drugim etapie wyraźną przewagę uzyskują zagadnienia i motywy religijne, narasta i potęguje się wątek mistyczny, a na plan pierwszy wybija się przeciwstawienie biblijnego Boga Abrahama, Izaaka, Jakuba Bogu filozofów i uczonych. O ile zatem pierwsza faza charakteryzuje się antyracjonalizmem, o tyle w drugiej przeważa irracjonalizm, choć obie te perspektywy, co trzeba podkreślić, obecne są w całej twórczości Szestowa i ich wzajemne krzyżowanie się konstytuuje swoistą atmosferę tej filozofii” [C. Wodziński].
Wychodząc ze stwierdzenia, że „prawdziwa filozofia wypływa z faktu, że Bóg istnieje”, podstawową ideą Szestowa jest antynomia „Aten” i „Jerozolimy”, czyli Rozumu i Objawienia, „drzewa poznania” i „drzewa życia” z biblijnej Księgi Rodzaju, prawdy wiecznej i prawdy objawionej, egzystencji pozornej, tłumionej dyktatem praw rozumu i moralności oraz egzystencji autentycznej, wyrażającej się irracjonalną wiarą (wiarą de profundis) w niczym nieograniczoną, a więc dopuszczającą cuda, kreacyjną moc Boga, otwierającą tedy wymiary egzystencji nieograniczone przez rozum i moralność. Tylko taka „filozofia biblijna”, a więc filozofia egzystencjalna de profundis – absurdalna, szaleńcza, kontradyktoryjna z punktu widzenia reguł europejskiej racjonalności i moralności, przeto zrywająca z europejskim paradygmatem kulturowym, wyprowadzić może człowieka ze stanu kryzysu („upadku”) i wprowadzić w nowy wymiar myślenia – wymiar wiary. Tylko bowiem filozofia kierowana „logiką absurdu” doprowadzić może w konsekwencji do zerwania z następstwami grzechu pierworodnego, a więc do zbawienia.
Dlatego przedmiotem rozlicznych analiz filozoficznych Szestowa jest próba wyeliminowania „Aten” i restytucji „Jerozolimy”, czyli rezygnacji z przymusu i dogmatu racjonalności i logiczności w różnych wymiarach myślenia, na rzecz źródłowego doświadczenia ewidentnie sprzecznej z rozumem wiary w Boga, będącej zaprzeczeniem jakichkolwiek rozumowych oczywistości i wejściem w pozalogiczny, absurdalny, paradoksalny, buntowniczy, a tym samym biblijnie prawdziwy wymiar egzystencji. Należy przy tym podkreślić, że dla Szestowa – wedle jego własnych słów – „przeciwieństwo między Starym i Nowym Testamentem zawsze wydawało się pozorne”, samej zaś filozofii zarzucał intelektualizację judeo-chrześcijańskiego Objawienia, zastąpienie wiary w jedynego Boga różnymi intelektualnymi konstrukcjami Boga. Nic też dziwnego, że do swych poprzedników rosyjski myśliciel zaliczał szeroko rozumiany antyintelektualistyczno-wolicjonalny prąd w filozofii europejskiej. Tertulian: credo quia ineptum, antydialektyk Piotr Damiani, Duns Szkot i Wilhelm Ockham widzący w nieograniczonej woli Boga źródło prawdy i dobra, Mikołaj z Kuzy: docta ignorantia, Luter: sola fide, Pascal oraz wyżej wymienieni. Natomiast przeciwnikami rosyjskiego myśliciela byli wszyscy wielcy twórcy europejskiego intelektualizmu od Platona i Arystotelesa poprzez Spinozę i Kanta do Husserla, z którym się skądinąd przyjaźnił.
Nerw ataku Szestowa na europejską ideę ratio i jej samozwańcze uroszczenia da się sprowadzić do kilku motywów. Najważniejszym z nich jest ten, że zasady rozumu roszczą sobie pretensję do apodyktycznej prawdziwości, a tym samym do konieczności. Prawdy rozumu nie są po prostu tylko naszymi analitycznymi umiejętnościami (wypada tu zauważyć, że Szestow sam był filozofem o znakomitych analitycznych umiejętnościach), lecz roszczą sobie pretensję, by być „wiecznymi prawdami” bytu. Nie można tedy prawd filozoficznego racjonalizmu odrzucić, gdyż są one tożsame z Prawdą tout court w wymiarze myślenia i moralności. Tym samym są wieczne, powszechnie obowią-zujące, a więc konieczne. Pierwsze równanie, przeciwko któremu buntuje się rosyjski myśliciel, to: prawda=wieczność= konieczność. Żadne więc „przełomy”, czy „rewolucje” w filozofii niczego nie zmienią, gdyż zawsze chodzi w niej o to samo, czyli o prawdę, czy raczej o ideę prawdy, a ta z założenia odznacza się wiecznością i koniecznością. Co zaś prawdzie się sprzeciwia – nie istnieje, gdyż nie może istnieć cokolwiek, co jest sprzeczne ze standardami rozumu. Panlogizm – wedle Szestowa – jest trwałą cechą „upadku” człowieka.
Po drugie, europejska idea ratio likwiduje jednostkową niepowtarzalność egzystencji „ja”. Wychodząc z uniwersalnych schematów rozumowania, idea ta polega na totalistycznej eliminacji bytu jednostkowego. Jak pisze L. Kołakowski, „naturalnym mechanizmem Rozumu jest subsumpcja wszystkiego, co jednostkowe i jedyne w swoim rodzaju pod abstrakcyjne pojęcia, lecz ’Ja’ nie może takiej subsumpcji podlegać [...]. Nieubłagana obiektywność Rozumu zabrania mi w istocie nawet nazwać to, co uważam – tak jak wszyscy inni – za niezniszczalną dziedzinę mojej ostatecznej interesowności: moje istnienie, moje zbawienie, Boga, wybór moralny”. Rozum – innymi słowy – w swych konstrukcjach rości sobie pretensję do wszechobejmującej całości, totalności jako realnego bytu. To zaś, co cząstkowe, partykularne, czy egzystencjalnie przygodne, a przez to rzeczywiste właśnie, nie istnieje realnie, jako że jest nieautonomiczne, bądź też musi zostać wyeliminowane w łańcuchu zapośredniczeń całości. Totalność – wedle Szestowa – eliminuje niepowtarzalną, konkretną egzystencję.
Kolejnym zarzutem jest wyrażany przez myśl europejską postulat naukowości i ścisłości. Tylko to, co poddaje się prawidłowości, metodycznemu badaniu, regularności i weryfikowalności uznaje się za istniejące i ujmuje w koherencyjny system prawd. Tym samym wyeliminowane z poznania zostaje to wszystko, co zaskakujące, wyjątkowe, nieprzewidywalne, osobliwe, wymykające się stratyfikującemu porządkowi praw nauki. Szestow – pisze Bierdiajew – „nie występuje, w istocie rzeczy, przeciwko poznaniu naukowemu, przeciwko rozumowi w życiu codziennym [...]. Występował przeciwko pretensjom nauki i rozumu do rozstrzygania problemu istnienia Boga, problemu wyzwolenia człowieka od tragicznego koszmaru ludzkiego losu, kiedy rozum i poznanie racjonalne dążą do ograniczenia możliwości”. Nauka – wedle Szestowa – jest wrogiem wolności.
Wyjściem spod totalistycznej władzy rozumu i moralności jest zastąpienie Hegla i Sokratesa przez Hioba i Abrahama, jest powrót do bezwarunkowej wiary w Boga, do wiary „poza dobrem i złem”, a więc powrót do utraconej wolności. Bowiem Bóg, dla którego nie ma nic niemożliwego, jest wolnością od tyranii konieczności. Tylko On ma władzę kreowania z niczego, lub czynienia niemożliwego, a więc na przykład tego, że Sokrates nie został otruty. Wiara – podobna szaleństwu – umożliwia wyjście ze świata konieczności, świata „upadku” w inny, twórczy wymiar egzystencji. Umożliwia zbawienie. „W ten oto sposób spełnia się wielka parabola ludzkiego losu, zapowiedziana w Księdze Rodzaju i wyznaczająca bieg dziejów ludzkości. Stan niewinności – odkupienie – zbawienie, jako powrót do utraconego Edenu. Osiągnięcie niemożliwego okazuje się możliwe. Przynajmniej jako odsłonięcie horyzontu możliwości. Dzięki filozofii religijnej, która przedmiotem swego namysłu uczyniła grzech i wzbogaciła myślenie o nowy wymiar – wiarę przywracającą człowiekowi utraconą w chwili upadku wolność ignorancji. Szestow daleki jest od przekonania, że biblijna parabola ziścić się może w planie historycznym”. [C. Wodziński].

Marek Styczyński

Шекспир и его критик Брандес, С.-Петербург 1898.
Добро в учении графа Толстого и Ф. Нитше. Философия и nроповедь, С.-Петербург 1900.
Достоевский и Нитшe. Философия трагедии, С.-Петербург 1903. [Dostojewski i Nietsche. Filozofia tragedii, Warszawa 1987, 2000]
Апофеоз беспочвенности (Опыт адогматического мышления), С.-Петербург 1905 [Apoteoza nieoczywistości Próba myślenia adogmatycznego, Londyn 1983].
Начала и концы (Сборник статей), С.-Петербург 1908 (Początki i końce, Kęty 2005).
Великие кануны, С.-Петербург 1910.
Что такое русский большевизм?, Berlin 1920 [„Gazeta Wyborcza” 6-7.11.1999].
Potestas clavium. (Власть ключей), Berlin 1923 (polski przekład w przygotowaniu).
На весах Иова. (Странствования по душам), Paris 1929 (Na szalach Hioba. Duchowe wędrówki, Warszawa 2003).
Скованный Парменид, Paris 1932.
Athenes et Jerusalem. Un essai de philosophie religieuse, Paris 1938 [ Ateny i Jerozolima, Warszawa 1990].
Киргегард и экзистенциальная философия (Глас вопиющего в пустыне), Paris 1939 [Kierkegaard i filozofia egzystencjalna Głos wołającego na pustyni, Kęty 2003].
Умозрение и откровение. (Религиозная философия Владимира Соловьева и другие статьи), Paris 1964.
Sola fide. Только верою (Греческая и средневековая философия. Лютер и церковь, Paris 1966 [Sola fide. Tylko poprzez wiarę, Warszawa 1995].
Тургенев, Ann Arbor 1982.
Gnoza a filozofia egzystencjalna Eseje filozoficzne z dodaniem listów..., Warszawa 1990.
Rosyjska filozofia religijna [w:] „Aletheia” (2-3) 1988.

A. de Lazari (red.), Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. IV., Łódź 2001



Książki
	Баранова-Шестова Н. - Жизнь Льва Шестова. По переписке и воспоминаниям современников , т. 1-2 , Paris 1983 - ( P.P., M.St., )
	Бердяев Н. - Русская идея. Основные проблемы русской мысли ХIХ века и начала ХХ века , Paris 1971 - ( A.A., )
	Замалеев А. - Лекции по истории русской философии , С.-Петербург 1995 - ( K.Sz., )
	Зеньковский В. В. - История русской философии , т. 1-2 , Ленинград 1991 - ( J.J., )
	Зернов Н. - Русское религиозное возрождение ХХ века , Paris 1991 - ( A.A., )
	Иванова А. - Русская классическая философия. От Ф. М. Достоевско-го к И. А. Ильину , Москва 1999 - ( K.Sz., )
	Иванов–Разумник - О смысле жизни. Ф. Сологуб, Л. Андреев, Л. Шестов , С.-Петербург 1910 - ( K.Sz., )
	Левицкий С. - Очерки по истории русской философской и общественной мысли , т. 1-2 , Frankfurt/Main 1968– - ( K.Sz., )
	Лосский Н. - История русской философии , Москва 1991 - ( K.Sz., )
	Полторацкий Н. [ред.] - Русская религиозно-философская мысль XX века , Pittsburgh 1975 - ( K.Sz., )
	Раев М. - Россия за рубежом. История русской эмиграции 1919–1939 , Москва 1994 - ( K.Sz., )
	Хоружий С. - После перерыва. Пути русской философии , Санкт-Петербург 1994 - ( J.J., )
	Хоружий С. - Шестов Лев , [w:] Русская философия. Словарь , Москва 1995 - ( K.Sz., )
	Baranoff N. - Bibliographie des oeuvres de Léon Chestov , Paris 1975 - ( K.Sz., M.St., )
	Baranoff N. - Bibliographie des études sur Léon Chestov , Paris 1978 - ( K.Sz., M.St., )
	Baranoff N. - Vie de Léon Chestov , Paris 1991 - ( K.Sz., M.St., )
	Buber M. - Über Leo Schestov , [w:] Nachlese , Heidelberg 1965 - ( K.Sz., M.St., )
	Camus A. - Le Mythe de Sisyphe , Paris 1952 - ( K.Sz., M.St., )
	Copleston F. - Russian Religious Philosophy: Selected Aspects , Notre Dame 1988 - ( K.Sz., M.St., )
	Copleston F.C. - Philosophy in Russia from Herzen to Lenin and Berdyaev , University of Notre Dame 1986 - ( M.St., J.D., )
	Dahm H. - Grundzüge russischen Denkens. Persönlichkeiten und Zeugnisse des 19. und 20 Jahrhunders , München 1979 - ( J.O., M.St., )
	Fondane B. - Recontres avec Léon Chestov , Paris 1982 - ( J.B., R.S.-L., M.St., )
	Hill K. - The Early Life and Thought of Lev Shestov , Washington 1976 - ( J.B., M.St., )
	Hill K. - An Intelectual Biography of Lev Shestov , Washington 1980 - ( J.B., M.St., )
	Kline G. - Religious and Anti-religious Thought in Russia , Chicago 1968 - ( J.D., M.St., )
	Kołakowski L. - Jeżeli Boga nie ma... O Bogu, Diable, Grzechu i innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii , Kraków 1988 - ( J.B., M.St., )
	Krzemień W. - Filozofia w cieniu prawosławia. Rosyjscy myśliciele religijni przełomu XIX i XX wieku , Warszawa 1979 - ( J.B., M.St., J.D., )
	Liu X. - Kierkegaard’s Influence on Lev Shestov and Karl Barth in Towards the Crossed Truth. Contemporary Western Theology in Chinese Context , Hong Kong 1980 - ( J.J., M.St., )
	Maia Neto J. - The Christianization of Pyrrhonism: Scepticism and Faith in Pascal, Kierkegaard, and Shestov , Dordrecht–London 1995 - ( J.B., M.St., )
	Martin B. - The Life and Thought of Lev Shestov , [w:] Shestov L., Athens and Jerusalem , Ohio 1966 - ( J.B., M.St., )
	Martin B. - A Shestov Anthology , Athens, Ohio 1970 - ( J.B., M.M., M.St., )
	Martin B. - Great Twentieth Century Jewish Philosophers: Shestov, Rosenzweig, Buber , New York 1970 - ( J.B., M.St., )
	Miłosz Cz. - Szestow albo czystość rozpaczy , [w:] Zaczynając od moich ulic , Paris 1985 - ( J.B., M.St., )
	Mirsky D. - A History of Russian Literature , New York 1955 - ( J.B., M.St., )
	Philonenko A. - La philosophie du malheur , vol. 1: Shestov et les problemes de la philosophie existentielle , Paris 1998 - ( J.B., M.M., M.St., )
	Przebinda G., Smaga J. - Kto jest kim w Rosji po 1917 roku , Kraków 2000 - ( M.St., P.P., )
	Raeff M. - Russian Intellectual History , New York 1966 - ( J.B., M.St., )
	Roberts S. - Essays in Russian Literature. The Conservative View: Leontiev, Rozanov, Shestov , Ohio 1968 - ( An., M.St., )
	Rosenthal B. [ed.] - Nietzsche in Russia , Princeton 1986 - ( An., M.St., )
	Sawicki A. - Absurd - rozum - egzystencjalizm w filozofii Lwa Szestowa , , Kraków 2000 - ( J.B., M.St., )
	Shein L. - Readings in Russian Philosophical Thought , vol. 1-2 , The Hague – Paris 1968 -1973 - ( An., M.St., )
	Styczyński M. - O ideach, że złowrogie bywają. Recepcja rosyjskiej myśli filozoficzno-politycznej w Polsce po roku 1989 , Łódź 1999 - ( L.K., M.St., )
	Valevicius A. - Lev Shestov and His Times: Encounters with Brandes, Tolstoy, Dostoevsky, Chekhov, Ibsen, Nietzsche and Husserl , New York 1993 - ( An., M.St., )
	Walicki A. - A History of Russian Thought from the Enlightenment to Marxism , Oxford 1980 - ( M.St., )
	Wernham J. - Two Russian Thinkers. An Essay in Berdyaev and Shestov , Toronto 1968
	Wodziński C. - Wiedza a zbawienie. Studium myśli Lwa Szestowa , Warszawa 1991 - ( M.St., J.D., )
Artykuły
	Klimowicz T. - Szestow , [w:] Klimowicz T., Przewodnik po współczesnej literaturze rosyjskiej i jej okolicach (1917–1996) , Wrocław 1996 - ( J.B., M.M., M.St., )
	Shein L. - The Philosophy of Infinite Possibility: An Examination of Leo Shestov’s Weltanschauung , „Ultimate Reality and Meaning” vol. 2, № 1 1979 - ( An., M.St., )
	Valevicius A. - Celui qui édifie et détruit des mondes. Léon Chestov et le postmodernisme apres une lecture de Tolstoi , [w:] Cahiers de l'immigration russe , № 3 , Paris 1995 - ( An., M.St., )