Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

powrót

Filozofia rosyjska : powrót

I. Kiriejewski

Kiriejewski Iwan
(1806 – 1856)

Krytyk literacki, publicysta, myśliciel, członek koła lubomudrów, współtwórca doktryny słowianofilskiej. Jego debiut dotyczył dorastania literatury rosyjskiej do samodzielności, włączania się jej w nurt literatury światowej, w której może zaistnieć, będąc nade wszystko narodową. Równocześnie podejmował kwestię samodzielności misji historycznej Rosji, dążył do określenia współzależności między „oświeceniem europejskim” a „oświeceniem rosyjskim”, nie przeciwstawiając jeszcze tych dwóch pojęć. Stopniowo w pracach Kiriejewskiego coraz mocniej zaznaczało się myślenie kategoriami narodowymi, przekonanie o wielkim przeznaczeniu Rosji. Równocześnie myśliciel zaczął postrzegać Europę jako formację intelektualną, której rozwój polityczny i doskonalenie moralne zostały zatrzymane. Europa była dla niego duchowo i intelektualnie martwa. Konsekwencją takiego widzenia cywilizacji zachodniej stało się przekonanie, że jego ojczyzna zdolna jest objąć przywództwo kontynentu, ponieważ u podstaw „oświecenia rosyjskiego” znalazły się doświadczenia Zachodu, które przygotowały i uformowały charakter Rosji.
Poważną próbą całościowego oglądu „oświecenia europejskiego” był artykuł Wiek dziewiętnasty. Analizując dzieje Europy i Rosji, Kiriejewski podkreślił w nim, że dwa składniki cywilizacji europejskiej i rosyjskiej pokrywają się: chrześcijaństwo oraz wpływ ludów barbarzyńskich. W rozwoju Rosji nie było natomiast dziedzictwa antyku, w tym także formującego europejski sposób myslenia prawa rzymskiego. To sprawiło, że w historii Rosji zabrakło Odrodzenia, życie wewnętrzne było jałowe, nie dostawało mu spoiwa moralnego. Brak tego pierwiastka doprowadził do izolacji. W ocenie stanu Rosji Kiriejewski zwracał uwagę, że mimo tysiącletniej przeszłości jest ona organizmem młodym, pozbawionym wspólnoty dążeń, nie ma jednego celu. Dlatego zaczyn swego rozwoju powinna przyjąć z dobra ogólnoludzkiego, z cywilizacji europejskiej. W rozwoju Europy dostrzegł integrującą rolę Kościoła katolickiego, jego zdolność do wykorzystania elementów obcych (antyk, barbarzyńcy).
W 1839 r. powstały dwa podstawowe dla słowianofilstwa rosyjskiego teksty: Aleksego Chomiakowa O starym i nowym i Kiriejewskiego W odpowiedzi A. S. Chomiakowowi. W obydwu wystąpieniach odpowiadano na pytanie: czym jest Rosja i jakie jest jej przeznaczenie? Kiriejewski pytanie to skonkretyzował: czy poprzednia Rosja, w której porządek rzeczy i byt składał się z jej własnych pierwiastków była lepsza od obecnej? Czy w Rosji dzisiejszej porządek rzeczy podporządkowany jest przewadze elementu zachodniego i czy tak ma pozostać? Czy należy domagać się powrotu wyłącznie pierwiastka rosyjskiego? Czy należy zniszczyć elementy zachodnie, zniekształcające specyfikę rosyjską? Jeżeli poprzednia Rosja była gorsza, to czy należy starać się wprowadzać te elemnty, zniszczyć specyfikę rosyjską?
W ten sposób „ideę rosyjską” Kiriejewskiego określiło przeciwstawienie dwóch pierwiastków: rosyjskiego i zachodniego. W wymiarze bardziej praktycznym pytał on: czy dla polepszenia życia Rosji potrzebny jest powrót do pierwiastków rosyjskich, czy też należy rozwijać pierwiastki zachodnie? Odpowiedź była jednoznaczna. Zachód doprowadzając do triumfu rozumu formalnego, pogrążył się w zgubnym dla siebie racjonalizmie, który pokonując wiarę i tradycję negatywnie zaciążył nad losami Europy. Stworzono sztuczną cywilizację, życie społeczne i indywidualne na Zachodzie, oparte na indywidualizmie, doprowadziło do izolacji jednostek, zaś katolicyzm za sprawą racjonalizmu sprawił, że wiara stała się martwa. Także sztuka europejska, nie zrodzona z potrzeb wewnętrznych, sprowadza się do propagowania pogaństwa. Również nauka europejska jest duchowo obca narodowi europejskiemu. Z artykułu jednoznacznie wynikało, że Europa nie może Rosji niczego zaproponować. Równocześnie myśliciel wskazywał na rozwiązania alternatywne. Podkreślał, że podstawową zasadą rozwoju i życia człowieka oraz społeczeństwa jest wiara, prawdziwe, czyste chrześcijaństwo, czyli prawosławie oraz stara Rosja ze swoimi rdzennymi zasadami życia społecznego i indywidualnego. Przekonywał, że indywidualizmowi i atomizacji społeczeństwa zachodniego można przeciwstawić wspólnotę rosyjską.
Po dziewięcioletniej przerwie powrócił do omawianych kwestii. Pogłębił i rozszerzył krytykę cywilizacji zachodniej, potwierdził jej nieprzystawalność, odmienność i obcość wobec pierwiastków rosyjskich. Dostrzegł także rozdarcie własnej grupy społecznej. Podkreślił, że wszystko, co jest obce i nie pochodzi z bytu i cywilizacji własnego narodu, może być pożyteczne wyłącznie dla wąskiego grona. W Rosji zatem istnieje rozdarcie między kulturą warstw wyższych a rosyjską kulturą ludowo-narodową. Kiriejewski zaproponował „prawosławno-słowiańską” drogę rozwoju. Równocześnie sądził, że cywilizacja Zachodu jako dojrzały owoc ogólnoludzkiego rozwoju powinna służyć nowemu życiu, być impulsem pobudzającym rozwój rosyjskiej działalności umysłowej.
Tworzony przez Kiriejewskiego idealny model Rusi i Rosji ściśle wiązał się z koncepcją „prawdziwej” wiary chrześcijańskiej – prawosławiem, które tworzyło fundamenty pod „prawdziwie” rosyjską glebę i cywilizację. Odkąd prawosławie dotarło na Ruś, nie zmieniło swego charakteru, kształtowało umysł rosyjski, tworzyło podstawy bytu narodowego. Warstwy wyższe odeszły od tego, co prawdziwie rosyjskie. Ale lud zdołał przechować najważniejsze wartości, w nim tkwi sens pojęcia „bytu i życia rosyjskiego”. Składa się na nie głębokie „rozmodlenie” ludu, jego wielka pracowitość, przywiązanie do tradycji i dobrych obyczajów, inne niż na Zachodzie traktowanie własności, która jest tylko „przypadkowym stosunkiem” między ludźmi. Teologia prawosławna zachowała wewnętrzną ciągłość ducha, wszystkie jej siły dążą do „żywej jedności”, spojonej wewnętrznym doskonaleniem się i samopoznaniem. Prawosławie w Rosji nie uległo celom i strukturom świeckim, pozostało rozmodlonym, zmierza niezmiennie do żywego i całościowego poznawania prawd wyższych i czystych. Państwowość na Rusi kształtowała się w oparciu o naturalny rozwój bytu narodowego i wspólnotę dążeń, które wyrażały duchową i niepodzielną jedność społeczeństwa. Jej postęp i rozwój jest więc naturalny, wsparty na niewzruszonych podstawach, na sile rodzinnych i społecznych więzi. Rosjanina cechuje prostota potrzeb życiowych, moralna odwaga, zdrowa celowość sił umysłu, głęboka cisza i spokój wewnętrznego samopoznania oraz nieskrępowane dążenie do doskonalenia moralnego. W Rosji dominuje dążenie do wspólnoty bytu wewnętrznego i zewnętrznego, społecznego i indywidualnego.

Adam Bezwiński

Kiriejewskij I. W., Połnoje sobranije soczinienij, t. 1-2 Moskwa 1911,
Kiriejewskij I. W., Izbrannyje statji, Moskwa 1984,
Kiriejewskij I. W., Kritika i estietika, Moskwa 1979.



Książki
	Bezwiński A. - Iwan Kiriejewski – krytyk i myśliciel (Korzenie nacjonalizmu rosyjskiego) , Toruń 1993 - ( A. B., )
	Błagowa T. A. - S. Chomiakow i I. W. Kiriejewskij. Żyzń i filosofskoje mirowozrienije , Moskwa 1984 - ( A. B., )
	Brodskij N. - Rannije sławianofiły , Moskwa 1910 - ( A. B., )
	Christoff P. - An Introduction to Nineteenth-Century Russian Slavophilism. A Study of Ideas The Hague, 1972 - ( A. B., )
	Dorn N. - Kiriejewskij. Opyt charaktieristiki uczenija i licznosti , Paris 1938 - ( A. B., )
	Gleason A. - European and Muscovite. Ivan Kireevsky and the Origins of Slavophilism , Cambridge, Massachusetts 1972 - ( A. B., )
	Goerdt W. - Vergöttlichung und Gesellschaft. Studien zur Philosophie von Ivan Kireevsky , Wiesbaden 1968 - ( A. B., )
	Kniaziew G. - Brat’ja Kiriejewskije , S-Petersburg 1898 - ( A. B., )
	Ljaskowskij W. - Brat’ja Kiriejewskije. Żyzń i trudy ich , S-Petersburg 1899 - ( A. B., )
	Müller E. - Russischer Intellekt in europäischer Krise. Ivan Kireevsky (1806 – 1856) , Köln-Graz 1966 - ( A. B., )
Artykuły
	Dobieszewski J. - Kształtowanie się myśli słowianofilskiej , (10) 1987 - ( A. B., )
	Lanz H. - The Philosophy of Ivan Kireevsky , „Slavonic Revue“ (4) 1926 - ( A. B., )
	Smolitsch I. - I. V. Kireevsky. Leben und Weltanschaung , „Jahrbücher für Kultur und Geschichte der Slaven“ 1933 vol. - ( A. B., )
	Winogradow P. - Kiriejewskij i naczało moskowskogo sławianofiłstwa , „Woprosy fiłosofii i psichołogii” (11) 1982 - ( A. B., )