Romuald Krajewski

Wstęp

W Polsce zakres przedmiotowy odpowiedzialnoÅ›ci zawodowej lekarzy jest okreÅ›lony bardzo szeroko i obejmuje etykÄ™ oraz przepisy dotyczÄ…ce wykonywania zawodu, bez szczegółowego wyliczenia ich. Brzmienie art. 41 ustawy o izbach lekarskich („CzÅ‚onkowie samorzÄ…du lekarzy podlegajÄ… odpowiedzialnoÅ›ci zawodowej przed sÄ…dami lekarskimi za postÄ™powanie sprzeczne z zasadami etyki i deontologii zawodowej oraz za naruszenie przepisów o wykonywaniu zawodu lekarza.”(5)) sugeruje, że może chodzić zarówno o naruszenie etyki ogólnej jak i zawodowej. W praktyce przyjęło siÄ™, że chodzi o zasady spisane w Kodeksie Etyki Lekarskiej (KEL (1)). Przepisy o wykonywaniu zawodu lekarza, to przede wszystkim ustawa z dnia 5 grudnia 1996 o zawodach lekarza i lekarza dentysty (6), ale liczba innych aktów prawnych rangi ustawowej i rozporzÄ…dzeÅ„ dotyczÄ…cych różnych aspektów praktyki lekarskiej jest ogromna. Celem tego opracowania jest analiza podstaw prawnych odpowiedzialnoÅ›ci w orzeczeniach sÄ…dów lekarskich.

Materiał

Przeanalizowano 103 odwołania od orzeczeń kary przez okręgowe sądy lekarskie (pierwszej instancji), które napłynęły do Naczelnego Sądu Lekarskiego (NSL) w latach 2004-2006. Stanowią one 30% ogółu odwołań, które wpłynęły do NSL w tym okresie. W opracowaniu nie uwzględniono spraw, w których sąd pierwszej instancji orzekł uniewinnienie oraz tych, w których NSL postanowił zwrócić sprawę do sądu pierwszej instancji w celu uzupełnienia postępowania lub ponownego rozpatrzenia.

Wyniki

NSL w 9 spośród analizowanych 103 spraw zmienił orzeczenie kary w pierwszej instancji na uniewinnienie. W pozostałych utrzymano w mocy orzeczenie sądu pierwszej instancji lub orzeczono łagodniejszą karę.

W orzeczeniach sądu pierwszej instancji naruszenie przepisów KEL wskazano jako podstawę orzeczenia w 95. W tym w 22 wskazano na naruszenie więcej niż jednego artykułu Kodeksu. W 8 sprawach sąd wskazał tylko na naruszenie przepisów dotyczących wykonywania zawodu. W tym w 6 orzeczeniach wskazano na naruszenie przepisów ustawy o zawodzie lekarza, w dwóch zaś rozporządzeń Ministra Zdrowia. Zdecydowanie najczęściej (w 54 orzeczeniach) stwierdzano naruszenie art. 8. KEL, który mówi o staranności podczas przeprowadzania postępowania lekarskiego i poświęceniu mu niezbędnego czasu. Drugim najczęściej wymienianym (w 13 orzeczeniach) jest art. 1., zwłaszcza jego 3. ustęp, mówiący o naruszeniu godności zawodu lekarza poprzez podważanie zaufania do zawodu. W 11 spośród 13 orzeczeń wskazujących na naruszenie art. 1. sąd dodatkowo uznał, że naruszono inne artykuły KEL oraz inne przepisy. Na trzecim miejscu (8 orzeczeń) znalazł się art. 52. KEL, który mówi o stosunkach wzajemnych pomiędzy lekarzami, szacunku dla kolegów i nauczycieli, ostrożności w formułowaniu opinii o pracy innych lekarzy, postępowaniu w przypadku dostrzeżenia błędu.

Wnioski

Przepisy dotyczÄ…ce odpowiedzialnoÅ›ci zawodowej zawarte w ustawie o izbach lekarskich ani razu nie wymieniajÄ… Kodeksu Etyki Lekarskiej jako podstawy odpowiedzialnoÅ›ci. Prawność stosowania KEL w tym trybie postÄ™powania jest uzasadniania poÅ›rednio, jako logiczny wniosek wynikajÄ…cy z jednej strony ze sformuÅ‚owania art. 41 ustawy, z drugiej zaÅ› ze sformuÅ‚owania art. 33, który mówi, że: „Krajowy Zjazd Lekarzy w szczególnoÅ›ci: 1) uchwala zasady etyki i deontologii zawodowej, ....”. UchwaÅ‚a zjazdu jest sformuÅ‚owana jako KEL. Wkrótce po uchwaleniu w 1991 roku KEL i jego miejsce w systemie prawnym byÅ‚y dwukrotnie przedmiotem rozważaÅ„ TrybunaÅ‚u Konstytucyjnego, który nie zakwestionowaÅ‚ roli norm etycznych Kodeksu w odpowiedzialnoÅ›ci zawodowej lekarzy (3). TrybunaÅ‚ wskazaÅ‚ jednak, że normy KEL nie mogÄ… być podstawÄ… odpowiedzialnoÅ›ci w przypadku, gdy postÄ™powanie lekarza jest zgodne z normÄ… ustawowÄ… (4).

Niedokładnie określony status prawny w aspekcie odpowiedzialności zawodowej mają zasady etyczne formułowane przez organizacje lekarzy w większości krajów. Najczęściej są one traktowane jako zalecenia. W orzecznictwie organów dyscyplinarnych naruszenie zasad etycznych, niezależnie od ich statusu prawnego, jest powszechnie przyjmowane jako podstawa odpowiedzialności. We Francji i w Belgii kodeks uchwalany przez izbę lekarską jest następnie publikowany jako zarządzenie przez organy państwa i w ten sposób otrzymuje status aktu prawnego (7).

Zasadność stosowania przepisów KEL jako podstawy odpowiedzialności zawodowej lekarzy bywała kwestionowana przez obrońców obwinionych lekarzy, ale nie była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego ani sądu apelacyjnego. W świetle postanowienia i uchwały Trybunału Konstytucyjnego (3,4), pomimo nieprecyzyjnie określonego statusu prawnego Kodeksu, który nie jest dokumentem rangi ustawowej i wobec tego samodzielnie nie mógły być podstawą powszechnie obowiązującej odpowiedzialności, jego stosowanie w postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej w odniesieniu do ograniczonej grupy zawodowej lekarzy nie budzi poważnych kontrowersji. Najnowsze projekty nowelizacji zasad odpowiedzialności zawodowej lekarzy nie zawierają propozycji zmian w tym aspekcie.

Najczęściej stosowany przez sÄ…dy lekarskie art. 8. KEL należy do przepisów o charakterze raczej „proceduralnym”, niż etycznym, a zarzut naruszenia zasady starannoÅ›ci w postÄ™powaniu można również postawić na podstawie art. 4. ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty („Lekarz ma obowiÄ…zek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostÄ™pnymi mu metodami i Å›rodkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytÄ… starannoÅ›ciÄ….”). Jednak sÄ…dy lekarskie oceniajÄ… brak starannoÅ›ci przede wszystkim jako przewinienie etyczne i orzekajÄ…c winÄ™ na podstawie naruszenia normy etycznej nie wskazujÄ… równoczeÅ›nie na naruszenie normy ustawowej.

Art. 1. KEL, drugi pod względem częstości stosowania, ma charakter ogólnie sformułowanego przepisu etycznego, którego naruszenie wymaga dokonania przez sąd szczegółowej interpretacji zachowania obwinionego. O ile naruszenie art. 8. można dość łatwo ustalić poprzez porównanie ocenianego postępowania z obowiązującymi zasadami, zaufanie do zawodu i godność zawodu są wartościami umownymi i niewymiernymi. Taka praktyka jest poprawna, ponieważ sądy lekarskie są instytucją właściwą do dokonywania wykładni przepisów etycznych w odniesieniu do konkretnych sytuacji. Orzeczenia można i należy traktować jednocześnie jako wskazówki co do postępowania zgodnego z zasadami etyki. Prawomocne orzeczenia, zwłaszcza NSL, są również wskazówką dla składów orzekających przy rozpatrywaniu kolejnych spraw.

Względnie rzadkie stosowanie artykułu 52. KEL wskazuje, że w Polsce konflikty pomiędzy lekarzami rzadko rozstrzygane są przed sądami lekarskimi. Można to traktować jako przejaw ograniczonego zaufania środowiska do organów odpowiedzialności zawodowej, które są postrzegane przede wszystkim jako uzupełnienie nieprzychylnych lekarzom organów państwa, nie zaś jako lekarska instytucja służąca rozwiązywaniu problemów wewnątrz środowiska. Takiej roli nie sprzyja również podobny do karnego tryb postępowania w polskich organach odpowiedzialności zawodowej. We Francji tryb jest podobny do cywilnego i konflikty pomiędzy lekarzami często rozstrzygane są przez do organy dyscyplinarne (2). Jeżeli przyjmuje się potrzebę istnienia odpowiedzialności zawodowej lekarzy jako trybu uzupełniającego odpowiedzialność powszechną, istnienie zbioru spisanych norm w postaci kodeksu jest niezbędne, albowiem każdy, kogo może dotyczyć jakikolwiek tryb postępowania związany z możliwością orzeczenia kary (zwłaszcza tak dotkliwej, jak utrata możliwości wykonywania wyuczonego zawodu) musi mieć możliwość poznania jasno sformułowanych oczekiwań i norm, których naruszenie będzie podstawą odpowiedzialności. Jednocześnie względnie ograniczona liczba norm KEL stosowanych w praktyce przez sądy lekarskie może sugerować, że przynajmniej z punktu widzenia odpowiedzialności zawodowej formułowanie bardzo szczegółowych norm etycznych nie jest konieczne.

Podsumowanie

Przepisy KEL są podstawą orzeczenia kary w ponad 90% spraw z zakresu odpowiedzialności zawodowej lekarzy. W orzeczeniach najczęściej stwierdza się naruszenie ogólnych zasad etycznych, rzadko natomiast przepisów szczegółowych dotyczących technicznych i merytorycznych aspektów praktyki lekarskiej. Sądy lekarskie interpretują jako przewinienie etyczne również naruszenie zasad proceduralnych dotyczących wykonywania zawodu. Można więc stwierdzić, że Kodeks Etyki Lekarskiej jest w praktyce głównym źródłem przepisów stanowiących podstawę odpowiedzialności zawodowej lekarzy w Polsce.

Romuald Krajewski
Centrum Onkologii, Warszawa
Naczelna Rada Lekarska

Literatura:

1. Kodeks Etyki Lekarskiej. http://www.nil.org.pl/xml/nil/wladze/str_zl/zjazd7/kel

2. Krajewski R.: Odpowiedzialność zawodowa lekarzy we Francji. Sekcja dyscyplinarna Narodowej Rady Izby Lekarskiej. Biuletyn Informacyjny Sądu Lekarskiego i Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej. 8-9/2003.

3. Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 października 1992 r. U. 1/92.

4. Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 marca 1993 r. Dz. U. 1993 Nr 23 poz. 103.

5. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o izbach lekarskich Dz.U. 1989 Nr 30 poz. 158.

6. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty Dz.U. 1997 Nr 28 poz. 152.

7. Zielińska E.: Odpowiedzialność zawodowa lekarza i jej stosunek do odpowiedzialności karnej. Lieber, Warszawa, 2001.