Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

W sprawie kontrowersji wokół art. 32 KEL
(na marginesie wymiany zdań W. Galewicz – K. Szewczyk)

Jacek Malczewski

Chciałbym odnieść się do wymiany zdań między Włodzimierzem Galewiczem i Kazimierzem Szewczykiem w kwestii art. 32 (a nie 31, jak niekiedy omyłkowo piszą obaj autorzy) KEL. Dla porządku raz jeszcze przywołam jego treść: „1. W stanach terminalnych lekarz nie ma obowiązku podejmowania i prowadzenia reanimacji lub uporczywej terapii i stosowania środków nadzwyczajnych. 2. Decyzja o zaprzestaniu reanimacji należy do lekarza i jest związana z oceną szans leczniczych”.

Zasadniczy problem, jaki pojawia się w głosach obu autorów, dotyczy braku precyzji i niejednoznaczności poszczególnych terminów występujących w art. 32: takich, jak np. „stany terminalne”, „uporczywa terapia”, „środki nadzwyczajne”, „zaprzestanie”. Autorzy różnią się jednak w ocenie tego stanu rzeczy: Galewicz ocenia go raczej życzliwie, Szewczyk wskazuje na jego niedobre, zwłaszcza dla cierpiących pacjentów, konsekwencje praktyczne.

W rzeczy samej, ani KEL, ani też polskie ustawodawstwo nie zawierają stosownych definicji w/w pojęć, natomiast posiłkowanie się literaturą medyczną, filozoficzną, prawniczą czy też nauczaniem różnych religii częściej mnoży wątpliwości interpretacyjne, niż dostarcza jasnych wskazówek postępowania. Powstaje zatem pytanie: co i w jakich sytuacjach może robić lekarz w świetle art. 32 KEL?

Zdaniem Galewicza taka niepewność jest czymś zgoła normalnym i wynika z pewnej „normatywnej otwartości” KEL. Twierdzi on mianowicie, iż kodeksy etyki lekarskiej nie mają i nie mogą mieć „sylogistycznego” charakteru: „ani nie są, ani też nigdy chyba nie będą zbiorami ogólnych norm – «większych przesłanek» – z których dałoby się niejako automatycznie wywieść stosowne praktyczne konkluzje, odwołując się do «mniejszych przesłanek» o zawartości czysto opisowej”. Jest to zresztą pewien truizm dotyczący regulacji prawnych w ogólności – prawo jest zawsze do pewnego stopnia „otwarte”; zdanie przeciwne, głoszone przez XIX-wiecznych niemieckich pozytywistów prawniczych, już dawno zostało w doktrynie prawniczej skompromitowane. Należy jednak zapytać o dwie rzeczy: (1) w jakim stopniu „normatywnie otwarta” może być dana regulacja oraz (2) czy nadmierna „otwartość” nie prowadzi do paraliżu działania tejże regulacji.

Jeśli idzie o art. 32, to wedle Galewicza w konkretnej sytuacji medycznej lekarz musi w oceniający, nie zaś opisowy sposób, ustalić, czy dany środek terapeutyczny jest środkiem nadzwyczajnym, czy dalsza terapia będzie miała uporczywy charakter itd. Galewicz pomija jednak fakt, że ocena taka nie może być zupełnie uznaniowa czy dowolna, lecz musi bazować na pewnych zobiektywizowanych kryteriach medycznych, społecznych itd. KEL natomiast na ten temat milczy.

Galewicz twierdzi także, że mimo niejasności terminologicznych, pozostawiających lekarzom duże „luzy decyzyjne”, art. 32 „spełnia w obrębie norm określających powinności i prawa lekarza pewną ważną rolę, już choćby jako przeciwwaga dla jednostronnych regulacji prawnych, akcentujących, a nieraz wręcz absolutyzujących lekarski obowiązek ratowania życia. Bowiem intencja tego przepisu jest jasna: ma on upoważniać lekarza do tego, aby na krótko przed śmiercią nie męczył pacjenta, za wszelką cenę podtrzymując go przy życiu, lecz aby pozwolił mu w spokoju umrzeć”. Zgoda – podobne stanowisko zająłem w swoim konferencyjnym referacie. Odnoszę jednak wrażenie, iż słuszna intencja przepisu może zostać niekiedy przesłonięta lub wręcz zanegowana przez jego nieprecyzyjność.

Inna część wywodu Galewicza wprawiła mnie w pewną konfuzję. Autor pisze tam o „idealnym” lekarzu dysponującym „pełnosprawnym sumieniem”, który spokojnie może się bez kodeksowego upoważnienia obejść i w krytycznej sytuacji spełnić swą powinność wobec pacjenta (tj. pozwolić mu w spokoju umrzeć). Intuicyjnie wyczuwam, o co Galewiczowi chodzi, nie zwalnia to jednak od zadania pytania, co oznacza w tym przypadku „pełna sprawność” sumienia i jak zidentyfikować źródło owych powinności moralnych oraz ustalić ich treść – witalista, katolik, buddysta, kantysta, utylitarysta itd. mogą mieć na ten temat, zwłaszcza w odniesieniu do kwestii umierania, zdania dość rozbieżne.

Zręcznie omijając tę metaetyczną rafę, Galewicz dodaje jednak zaraz, że kodeks etyki przydaje się raczej lekarzowi „realnemu”, a więc pozbawionemu etycznej wiedzy i woli działania, który „bezwzględnie afirmując lekarski obowiązek przedłużania życia pacjenta, będzie się do niego poczuwał również w sytuacji, gdy jego spełnianie jest raczej przeciąganiem agonii”, a może nawet „mając świadomość, jaka medyczna decyzja byłaby w danym przypadku właściwa, będzie się obawiał prawnych następstw tej słusznej decyzji, a w rezultacie wahał się, czy ma ją podjąć”.

Dostrzegam tu pewne nieścisłości. Po pierwsze, z punktu widzenia prawa, nawet ów „idealny” lekarz miałby kłopoty, gdyby jego skądinąd słuszne postępowanie okazało się prima facie bezprawne, a nie istniałby odpowiedni przepis KEL immunizujący go przed odpowiedzialnością. Parafrazując Galewicza, to właśnie wtedy przydaje się kodeks. Co wszak bardziej istotne, jeśli idzie o lekarza „realnego”, który albo nie wie jak się zachować, albo też obawia się konsekwencji prawnych, tym bardziej istotna wydaje się wyraźna i precyzyjna regulacja trudnych przypadków. Lekarz – zwłaszcza „realny”, tj. pozbawiony idealnej wiedzy i woli działania – powinien zostać dokładnie poinformowany, co może bez obaw o łamanie prawa uczynić dla umierającego i cierpiącego chorego.

Na kanwie art. 32 KEL pojawia się cały szereg innych wątpliwości interpretacyjnych, wynikających choćby z językowo-logicznej konstrukcji tego przepisu – o niektóre z nich spierają się Galewicz z Szewczykiem. Dyskusje takie są niewątpliwie filozoficznie frapujące i stanowią znakomite ćwiczenie umysłu. Równie wiele można by dyskutować o art. 30 KEL, który zaleca lekarzowi „do końca łagodzić cierpienia chorych w stanach terminalnych i utrzymywać, w miarę możliwości, jakość kończącego się życia”– jest on, jak się zdaje, jeszcze mniej precyzyjny lub „normatywnie otwarty” w swej wymowie niż art. 32.

Sęk w tym, że KEL skierowany jest do lekarzy-praktyków. „Normatywna otwartość”, która tak inspiruje teoretyczne debaty filozofów, w przypadku lekarza stojącego przy łóżku pacjenta okazuje się raczej kłopotliwą niepewnością, której bolesne konsekwencje odczuwają przede wszystkim chorzy. „Otwartość” KEL spełnia rolę wręcz odwrotną do postulowanej przez Galewicza. Bywa często, jak wskazuje Szewczyk, przyczyną niepotrzebnych cierpień, ponieważ lekarze postawieni w trudnej sytuacji wobec zbyt wielkich „luzów decyzyjnych”, w obawie przed posądzeniem o stosowanie eutanazji wolą zachować się asekuracyjnie. O ile zatem przepisy KEL dotyczące pomocy chorym w stanach terminalnych należy uznać za krok we właściwym kierunku, o tyle podkreślić trzeba ich niewystarczalność i postulować stworzenie regulacji bardziej precyzyjnych – i to, jak się zdaje, na poziomie ustawy, ponieważ – co wielokrotnie podkreślali uczestnicy tej konferencji – status prawny KEL pozostaje nader niejasny.

powrót