POLSKI    ENGLISH   

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii    Uniwersytetu JagielloÅ„skiego

|  Forum |  Literatura |  Linki |  AktualnoÅ›ci
 


 

O tzw. niesprawiedliwych cenach za produkty farmaceutyczne z punktu widzenia ekonomicznej analizy prawa

Wojciech Załuski

1. Uwagi wstępne

Celem artykuÅ‚u jest analiza jednego z zarzutów etycznych formuÅ‚owanych przeciw dziaÅ‚aniom firm farmaceutycznych. Chodzi o zarzut mówiÄ…cy, iż firmy te żądajÄ… bardzo wysokich – i tym samym etycznie nieuzasadnionych – cen za swoje produkty (czyli przede wszystkim za leki). Wskazuje siÄ™ na niepożądany skutek spoÅ‚eczny tego faktu – na ograniczenie dostÄ™pnoÅ›ci potencjalnych beneficjentów do leków. KonsekwencjÄ… tego zarzutu jest praktyczny postulat, aby za pomocÄ… odpowiednich regulacji prawnych skrócić czas trwania ochrony patentowej leków (co doprowadzi do wczeÅ›niejszego obniżenia owych cen, gdyż umożliwi konkurencyjnym firmom wczeÅ›niejsze wejÅ›cie na rynek) i/lub wprowadzić maksymalne ceny na leki1. Z pewnoÅ›ciÄ… zarzut ten jest w wielu przypadkach trafny: jest prawdÄ…, że ceny leków sÄ… czÄ™sto zawyżone (stanowiÄ… przejaw bezwzglÄ™dnego wykorzystywania przez danÄ… firmÄ… farmaceutycznÄ… swojej pozycji monopolisty na rynku danego typu leku), co skutkuje tym, że wielu chorych nie otrzymuje najodpowiedniejszej dla nich terapii. UznajÄ…c tÄ™ niewÄ…tpliwÄ… prawdÄ™, warto siÄ™ jednak zastanowić, czy sam fakt, iż cena za dany lek jest bardzo wysoka (przekracza wielokrotnie koszty produkcji tego leku) musi automatycznie oznaczać, iż jest ona etycznie nieuzasadniona. Innymi sÅ‚owy, warto siÄ™ zastanowić, jakie argumenty przeciw wspomnianemu zarzutowi mógÅ‚by sformuÅ‚ować obroÅ„ca firm farmaceutycznych. W niniejszym artykule prezentujÄ™ dwa takie argumenty. SÄ… one charakterystyczne dla nurtu filozoficzno-prawnego zwanego ekonomicznÄ… analizÄ… prawa. Nieco rzecz upraszczajÄ…c, można powiedzieć, że nurt ten opiera siÄ™ na trzech tezach: (a) podstawowym celem prawa jest efektywność ekonomiczna; (b) czÅ‚owiek jest homo oeconomicus; (c) prawo powinno siÄ™ badać za pomocÄ… metod ekonomicznych2.

2. Wysokie ceny za leki jako efekt uboczny ekonomicznie efektywnego poziomu ochrony patentowej

Pierwszy ze wspomnianych argumentów mówi, że bardzo wysokie ceny za leki są efektem ubocznym realizacji przez prawo patentowe tej wartości etycznej, jaką jest efektywność ekonomiczna3. Przyjrzyjmy się bliżej temu argumentowi.

Bardzo wysokie ceny za leki sÄ… efektem ochrony, jakÄ… prawo patentowe (dziaÅ‚ prawa wÅ‚asnoÅ›ci intelektualnej) przyznaje ich producentowi – firmie farmaceutycznej. Nasuwa siÄ™ pytanie, czy w trosce dobro pacjentów, którzy nie mogÄ… sobie pozwolić na zakup drogich leków, paÅ„stwo nie powinno znacznie ograniczyć czas trwania owej ochrony (lub nawet znieść jÄ… caÅ‚kowicie) i/lub wprowadzić maksymalne ceny na leki4? Odpowiedź na to pytanie jest negatywna: takie rozwiÄ…zanie nie byÅ‚oby uzasadnione ekonomicznie, tj. prowadziÅ‚oby do obniżenia dobrobytu spoÅ‚ecznego. Ażeby dokÅ‚adniej uzasadnić tÄ™ intuicyjnie dość oczywistÄ… tezÄ™, przedstawiÄ™ pokrótce zarys ekonomicznego ujÄ™cia prawa patentowego5.

RozpocznÄ™ od przypomnienia pewnego klasycznego podziaÅ‚u dóbr, który pozwoli jasno opisać naturÄ™ tego dobra, jakim jest wartoÅ›ciowa informacja (takÄ… informacjÄ… jest np. lek) – przedmiot prawa patentowego. W naukach ekonomicznych dobra dzieli siÄ™ na prywatne i publiczne. Dobra prywatne cechuje rywalizacja w konsumpcji oraz wyÅ‚Ä…czalność z konsumpcji. Pierwsza z tych cech polega na tym, że konsumpcja danego dobra przez jednÄ… osobÄ™ zmniejsza jego ilość dla innych osób, druga zaÅ› na tym, że bez ponoszenia wysokich kosztów można wyÅ‚Ä…czyć inne osoby z konsumpcji danego dobra. Z kolei dobra publiczne to takie, które cechuje brak rywalizacji w konsumpcji oraz niewyÅ‚Ä…czalność z konsumpcji. WÅ›ród przedstawicieli ekonomicznej analizy prawa panuje zgoda odnoÅ›nie tego, że dobrobyt spoÅ‚eczny jest maksymalizowany wtedy, gdy dobra prywatne sÄ… przedmiotem wÅ‚asnoÅ›ci prywatnej, a dobra publiczne przedmiotem wÅ‚asnoÅ›ci publicznej. KÅ‚opot w tym, że istniejÄ… dobra, które nie mieszczÄ… siÄ™ w tych kategoriach. PrzykÅ‚adem dobra, które nie jest ani „czystym” dobrem prywatnym, ani „czystym” dobrem publicznym, jest wÅ‚aÅ›nie wartoÅ›ciowa informacja – przedmiot prawa patentowego. Dobro to cechuje brak rywalizacji w konsumpcji (firma farmaceutyczna, która zaczyna produkować lek wynaleziony przez innÄ… firmÄ™, nie zmniejsza iloÅ›ci informacji, jakÄ… jest ów lek) oraz częściowa wyÅ‚Ä…czalność z konsumpcji (za pomocÄ… Å›rodków prawnych można – przynajmniej częściowo – wyÅ‚Ä…czyć inne podmioty z „konsumpcji” tej informacji). Z tego wzglÄ™du informacjÄ™ można nazwać dobrem quasi-publicznym. W stwierdzeniu, że informacja jest dobrem quasi-publicznym, zawarte jest in nuce caÅ‚e ekonomiczne ujÄ™cie prawa patentowego. MówiÄ…c precyzyjniej, dwa główne argumenty, jakie można sformuÅ‚ować w ramach ekonomicznej analizy prawa na rzecz, odpowiednio, wprowadzenia i ograniczenia ochrony wynalazcy za pomocÄ… prawa patentowego, sÄ… konsekwencjÄ… takiej a nie innej natury przedmiotu tego prawa, tj. faktu, że przedmiot ten jest dobrem quasi-publicznym. Przyjrzyjmy siÄ™ bliżej tym argumentom.

ObjÄ™cie twórcy informacji ochronÄ… za pomocÄ… prawa patentowego, tj. przyjÄ™cie rozwiÄ…zaÅ„ prawnych wprowadzajÄ…cych wyÅ‚Ä…czalność z konsumpcji tego dobra, jakim jest informacja, uzasadnia siÄ™ w ramach ekonomicznej analizy prawa za pomocÄ… argumentu, który można nazwać argumentem ze stymulowania twórczoÅ›ci. Argument ten mówi, że w sytuacji, gdy interes ekonomiczny wynalazcy nie jest chroniony przez to prawo, wynalazca nie bÄ™dzie mieć dostatecznej motywacji do wytwarzania informacji, gdyż bÄ™dzie siÄ™ obawiaÅ‚, że nie uzyska zwrotu kosztów, jakie poniósÅ‚by w zwiÄ…zku z owym wytwarzaniem. Ujmijmy rzecz nieco dokÅ‚adniej. Wytwarzanie informacji jest kosztowne, a jej kopiowanie i dystrybucja sÄ… – wskutek rozwoju techniki – tanie. Znaczy to, że w sytuacji, w której wynalazca nie jest chroniony przez prawo patentowe, kopiujÄ…cy nie tylko nie zrekompensujÄ… wynalazcy kosztów, jakie poniósÅ‚ w zwiÄ…zku z wytworzeniem informacji (co jest oczywiste), ale także – jako osoby nie ponoszÄ…ce kosztów wytworzenia informacji – bÄ™dÄ… skutecznie z nim konkurować na rynku, oferujÄ…c konsumentom ten sam produkt za niższÄ… cenÄ™. W ten sposób zmuszÄ… wynalazcÄ™ do sprzedaży wytworzonej przez niego informacji po cenie niższej niż potrzebna do odzyskania kosztów wytworzenia. W rezultacie, potencjalny wynalazca, przewidujÄ…c taki przebieg zdarzeÅ„, może w ogóle zaniechać – z obawy przed nadmiernymi stratami – podejmowania wysiÅ‚ku zmierzajÄ…cego do stworzenia wartoÅ›ciowej informacji. W skali spoÅ‚ecznej może to doprowadzić do sytuacji, w której informacja nie bÄ™dzie dostarczana w wystarczajÄ…cej iloÅ›ci. Jak widzimy, argument ze stymulowania twórczoÅ›ci jest konsekwencjÄ… tej cechy informacji, jakÄ… jest jej niewyÅ‚Ä…czalność z konsumpcji bez wprowadzenia Å›rodków prawnych.

Argument ze stymulowania twórczoÅ›ci jest podstawowym argumentem ekonomicznym na rzecz wprowadzenia prawa patentowego. Argument ten wydaje siÄ™ przekonujÄ…cy. Nie upoważnia jednak do wniosku, że ochrona gwarantowana wynalazcy przez to prawo powinna mieć możliwie szeroki zakres. Takie wniosek nie uwzglÄ™dnia bowiem fundamentalnego argumentu za ograniczonym charakterem prawa patentowego. Chodzi o argument, który można nazwać argumentem z niedogodnoÅ›ci monopolu. Wiąże siÄ™ on z drugÄ… cechÄ… informacji, mianowicie, brakiem rywalizacji w jej konsumpcji. Brak rywalizacji w konsumpcji informacji oznacza, że każdy może z niej korzystać, nie zmniejszajÄ…c jej iloÅ›ci dla innych. Ta cecha informacji sprawia, że po powstaniu danej informacji krÄ…g jej potencjalnych beneficjentów jest wÅ‚aÅ›ciwie nieograniczony, co oznacza, że możliwoÅ›ci wzrostu dobrobytu spoÅ‚ecznego, jakie stwarza wartoÅ›ciowa informacja, sÄ… bardzo znaczne. Prawo patentowe jednak niejako „marnotrawi” te możliwoÅ›ci. PrzyznajÄ…c wynalazcy wÅ‚adzÄ™ monopolistycznÄ… nad wytworzonym przez niego dobrem, i tym samym wÅ‚adzÄ™ niemal arbitralnego ustalania ceny za to dobro, prawo patentowe prowadzi do sytuacji, w której cena ta jest czÄ™sto ustalana na bardzo wysokim poziomie. W ten sposób prawo patentowe wyklucza wielu potencjalnych beneficjentów wartoÅ›ciowej informacji (w interesujÄ…cym nas przypadku – leku) z jej „konsumpcji”. UjmujÄ…c rzecz krótko, objÄ™cie danej informacji ochronÄ… patentowÄ… sprawia, że jest ona sprzedawana za wyższÄ… cenÄ™ i w niższych iloÅ›ciach niż wtedy, gdyby nie byÅ‚a objÄ™ta tego rodzaju ochronÄ….

Jak widzieliÅ›my, ekonomiczna analiza prawa prowadzi do sformuÅ‚owania dwóch przeciwstawnych argumentów w kontekÅ›cie analizy prawa patentowego. Argument ze stymulowania twórczoÅ›ci – przejaw spojrzenia na prawo patentowe ex ante, tj. przed powstaniem informacji – implikuje, że prawo patentowe jest pożądane, gdyż stymuluje powstanie informacji, i tym samym przyczynia siÄ™ do wzrostu dobrobytu spoÅ‚ecznego. Natomiast argument z niedogodnoÅ›ci monopolu – przejaw spojrzenia na prawo patentowe ex post, tj. po powstaniu informacji – implikuje, że prawo patentowe jest niepożądane, gdyż generuje koszt polegajÄ…cy na „marnotrawieniu potencjaÅ‚u” zawartego w informacji, i tym samym powoduje obniżenie dobrobytu spoÅ‚ecznego. OkreÅ›lajÄ…c pożądany poziom ochrony wynalazcy za pomocÄ… prawa patentowego, należy uwzglÄ™dnić oba argumenty: argument ze stymulowania twórczoÅ›ci, wskazujÄ…cy na korzyÅ›ci spoÅ‚eczne, jakie stwarza prawo patentowe, oraz argument z niedogodnoÅ›ci monopolu, wskazujÄ…cy na koszty, jakie stwarza to prawo (w appendixie pokazujÄ™, jak dokÅ‚adnie na gruncie ekonomicznej analizy prawa definiuje siÄ™ ów pożądany poziom ochrony wynalazcy za pomocÄ… prawa patentowego). Z powyższych rozważaÅ„ wynika, że postulat, aby istotnie graniczyć czas trwania ochrony patentowej leków i/lub wprowadzić maksymalne ceny na leki, jest przejawem jednostronnego (wyÅ‚Ä…cznie ex post) spojrzenia na prawo patentowe – spojrzenia pomijajÄ…cego fundamentalny argument za wprowadzeniem prawa patentowego, tj. argument ze stymulowania twórczoÅ›ci6.

Kończąc tę część rozważań, chciałbym podkreślić, iż zaprezentowany argument obrońcy firm farmaceutycznych nie pokazuje, że bardzo wysokie ceny za leki są etycznie uzasadnione, tj. sprawiedliwe. Pokazuje jedynie, że bardzo wysokie ceny za leki, będące skutkiem ochrony firmy farmaceutycznej za pomocą prawa patentowego, stanowią efekt uboczny (niemal nieuchronny zważywszy na to, iż podstawowym celem działalności firm farmaceutycznych jest maksymalizacja zysku) realizacji przez to prawo tej wartości, jaką jest efektywność ekonomiczna. Innymi słowy, pokazuje jedynie, że podjęcie przez państwo działań zmierzających do obniżenia bardzo wysokich cen za leki (np. poprzez istotne skrócenie czasu trwania ochrony patentowej czy wprowadzenie maksymalnych cen za leki) może w dłuższej perspektywie mieć negatywne skutki społeczne, tj. może prowadzić do zmniejszenia ilości nowych leków na rynku (zmniejszenie to będzie skutkiem pozbawienia firm farmaceutycznych bodźców do badań nad nowymi lekami) i tym samym do obniżenia dobrobytu społecznego.

3. Wysokie ceny za leki jako skutek wysokich sunk costs

Drugim z argumentów, jakie może sformułować obrońca firmy farmaceutycznej przeciw zarzutowi, iż firmy te żądają zbyt wysokich cen za swoje produkty, mówi, iż w sytuacji, gdy koszty (tzw. sunk costs), jakie firma farmaceutyczna poniosła w związku z wyprodukowaniem, procedurą zatwierdzania przez uprawnione do tego instytucje (chodzi tutaj m.in. o koszty administracyjne i koszty oczekiwania na decyzję o zatwierdzeniu), i promocją nowego leku, są bardzo wysokie, bardzo wysoka cena za leki jest nie tylko efektem ubocznym realizacji tej wartości etycznej, jaką jest efektywność ekonomiczna, ale jest także sprawiedliwa. Argument ten można doprecyzować, posługując się prostym modelem teoriogrowym pewnej dość typowej interakcji między firmą farmaceutyczną i rządem7.

ZaÅ‚ożenia gry sÄ… nastÄ™pujÄ…ce. Koszty, jakie w zwiÄ…zku z nowym lekiem poniesie firma farmaceutyczna sÄ… bardzo wysokie (przyjmijmy, że wynoszÄ… 99 mln zÅ‚). Koszt produkcji drugiej i kolejnych kopii leku wynosi 1 zÅ‚. Przyjmijmy, że liczba osób chcÄ…cych nabyć lek bÄ™dzie wynosić 1 mln. JeÅ›li firma farmaceutyczna wyprodukuje takÄ… liczbÄ™ leków, poniesie koszt 100 mln zÅ‚ (skÅ‚adajÄ… siÄ™ na nie sunk costs, czyli 99 mln zÅ‚, oraz koszty produkcji miliona leków, czyli 1 mln zÅ‚), a wiÄ™c Å›rednio 100 zÅ‚ za lek. Przyjmijmy także, że firma zamierza wyznaczyć cenÄ™ 110 zÅ‚ za lek. Firma farmaceutyczna ma do wyboru dwie strategie: (a1) „wyprodukować nowy lek, czyli ponieść owe sunk costs” i (a2) „nie wyprodukować nowego leku, czyli nie ponieść owych sunk costs”. Drugim uczestnikiem tej gry jest rzÄ…d, majÄ…cy do wyboru dwie strategie: (b1) „obniżyć poziom ochrony patentowej leków i/lub wprowadzić maksymalne ceny na leki”, (b2) „nie obniżać poziomu ochrony patentowej leków i nie wprowadzić maksymalnych cen na leki”. Przyjmijmy, że wybór b1 oznacza w praktyce obniżenie ceny za lek do poziomu 50 zÅ‚. Firma farmaceutyczna podejmuje decyzjÄ™ o wyborze strategii jako pierwsza. Gra firmy farmaceutycznej z rzÄ…dem ma wiÄ™c nastÄ™pujÄ…cÄ… postać:

Wynik tej gry bÄ™dzie zależaÅ‚ od przekonaÅ„ firmy farmaceutycznej odnoÅ›nie tego, jak postÄ…pi rzÄ…d. Firma farmaceutyczna wybierze a1, jeÅ›li jest przekonana, że rzÄ…d zagra b2, i wybierze a2, jeÅ›li jest przekonana, że rzÄ…d zagra b1. Zastanówmy siÄ™, jakie mogÄ… być motywy wyboru strategii b1 przez rzÄ…d. Wydaje siÄ™, że może tutaj chodzić albo o motyw etyczny, albo o motyw polityczny, albo o oba równoczeÅ›nie. Motywem etycznym jest troska o sprawiedliwość: rzÄ…d uważa, że cena 110 zÅ‚ za lek, którego koszt produkcji wynosi 1 zÅ‚, jest niesprawiedliwa. Motywem politycznym jest dążenie przez rzÄ…d do czerpania bieżących korzyÅ›ci politycznych: rzÄ…d wie, że podjÄ™cie Å›rodków zmierzajÄ…cych do obniżenia cen na leki bÄ™dzie decyzjÄ… spoÅ‚ecznie popularnÄ…, i tym samym zjednujÄ…cÄ… mu potencjalnych wyborców. Niezależnie jednak od tego, jaki motyw bÄ™dzie skÅ‚aniać rzÄ…d do wyboru b1, taki wybór bÄ™dzie na dÅ‚uższÄ… metÄ™ niekorzystny spoÅ‚ecznie (tj. spowoduje obniżenie dobrobytu spoÅ‚ecznego), gdyż zniechÄ™ci firmy farmaceutyczne do podejmowania kosztownych prac nad nowymi lekami. Co wiÄ™cej, w rozważanej sytuacji motyw etyczny rzÄ…du wydaje siÄ™ być oparty na bÅ‚Ä™dnym sÄ…dzie etycznym: ceny 110 zÅ‚ za lek, którego wyprodukowanie drugiej i kolejnych kopii kosztuje tylko 1 zÅ‚, nie uzna siÄ™ za „niesprawiedliwÄ…”, jeÅ›li tylko uwzglÄ™dni siÄ™ caÅ‚Ä… „historiÄ™” jego produkcji, tj. jeÅ›li uwzglÄ™dni siÄ™ fakt, iż koszt wyprodukowania pierwszej jego kopii wyniósÅ‚ 99 mln zÅ‚ (co sprawia, że rzeczywisty Å›redni koszt produkcji jednej kopii leku wyniósÅ‚ 100 zÅ‚). Jak wynika z powyższego modelu, firmy farmaceutyczne bÄ™dÄ… podejmować badania nad nowymi lekami tylko wtedy, gdy bÄ™dÄ… przekonane, że nie rozgrywajÄ… tego wariantu powyższej gry, w którym rzÄ…d kieruje siÄ™ jednym z powyższych motywów (tj. jeÅ›li sÄ… przekonane, że rzÄ…d rozumie, iż w dÅ‚uższej perspektywie straty spoÅ‚eczne wynikajÄ…ce z dziaÅ‚aÅ„ skierowanych przeciwko firmom farmaceutycznym sÄ… wyższe niż wynikajÄ…ce stÄ…d krótkoterminowe korzyÅ›ci)8.

Podsumowując, w sytuacjach analogicznych do sytuacji modelowanej przez powyższą grę (tj. takich, w których sunk costs, jakie musi ponieść firma farmaceutyczna, aby wyprodukować nowy lek, są bardzo wysokie), działania rządu zmierzające do ograniczenia czasu trwania ochrony patentowej i/lub wprowadzenia maksymalnych cen za leki są zarówno nieefektywne ekonomiczne (gdyż pozbawiają firmy farmaceutyczne bodźców do podejmowania działań innowacyjnych, i w rezultacie powodują zmniejszenie ilości leków na rynku), jak i niesprawiedliwe (gdyż z uwagi na poniesione przez firmę farmaceutyczną bardzo wysokie sunk costs bardzo wysoka cena za leki wydaje się sprawiedliwa)9.

4. Zakończenie

Główne tezy powyższych rozważań można streścić w czterech punktach.

(1) Jeden z zarzutów etycznych formułowanych przeciw działaniom firmom farmaceutycznych mówi, iż firmy te żądają zbyt wysokich cen za swoje produkty. Wyprowadza się z tego zarzutu praktyczny postulat skrócenia okresu ochrony patentowej i/lub wprowadzenia maksymalnych cen za leki.

(2) Przeciwko temu zarzutowi obrońca działań firm farmaceutycznych może sformułować co najmniej dwa argumenty.

(3) Argument pierwszy stwierdza, że wysokie ceny za leki stanowiÄ… efekt uboczny ekonomicznie efektywnego poziomu ochrony patentowej. Argument ten jest stosunkowÄ… sÅ‚abÄ… obronÄ… firm farmaceutycznych, gdyż nie uchyla on w istocie wspomnianego zarzutu, lecz jedynie podważa zasadność wyprowadzanego z niego praktycznego postulatu, zgodnie z którym należy istotnie ograniczyć poziom ochrony patentowej firm farmaceutycznych. Argument ten można sparafrazować w taki sposób: „jest faktem, że firmy farmaceutyczne czÄ™sto żądajÄ… zbyt wysokich – niesprawiedliwych – cen za swoje leki, jednak postulat, aby przeciwdziaÅ‚ać temu zjawisku poprzez ograniczenie czasu trwania ochrony patentowej czy wprowadzenie cen maksymalnych za leki prowadzi do jeszcze gorszej sytuacji, mianowicie, do zmniejszenia w dÅ‚uższej perspektywie iloÅ›ci leków na rynku”. Zjawisku temu powinno siÄ™ przeciwdziaÅ‚ać przede wszystkim poprzez apele etyczne kierowane do owych firm, czy – bardziej realistycznie – poprzez uÅ›wiadamianie owym firmom, że powstrzymujÄ…c siÄ™ od żądania wysokich cen za swoje produkty, mogÄ… zdobyć dobrÄ… reputacjÄ™ w spoÅ‚eczeÅ„stwie i w dalszej perspektywie de facto zwiÄ™kszyć swoje zyski”. WażnÄ… rolÄ™ w tym kontekÅ›cie mogÄ… odegrać lekarze, którzy m.in. przez to, iż przepisujÄ… leki (i – w przypadku niektórych lekarzy – decydujÄ…, czy dany lek bÄ™dzie refundowany ze spoÅ‚ecznego systemu ubezpieczeÅ„), w dużym stopniu mogÄ… wpÅ‚ywać na ich popyt (ich odmowa przepisywania leków, za które firmy farmaceutyczne – bezwzglÄ™dnie wykorzystujÄ…c swojÄ… pozycjÄ™ monopolisty – żądajÄ… bardzo wysokich cen, może sprawić, że firmy te zdecydujÄ… siÄ™ na obniżenie cen)10. Takie zalecenie wobec lekarzy byÅ‚oby przejawem etyki pozytywnej w relacjach z tymi firmami (tj. etyki nakÅ‚adajÄ…cej na nich pozytywny obowiÄ…zek przyczyniania siÄ™ do urzeczywistniania tej wartoÅ›ci etycznej, jakÄ… jest sprawiedliwość), a nie tylko tradycyjnej etyki negatywnej (tj. etyki nakÅ‚adajÄ…cej na nich przed wszystkim obowiÄ…zek powstrzymywania siÄ™ od wchodzenia z firmami farmaceutycznymi w relacje rzutujÄ…ce na obiektywizm ich oceny dostÄ™pnych na rynku produktów farmaceutycznych)11.

(4) Argument drugi (który zilustrowałem prostym modelem teoriogrowym) stwierdza, że w sytuacjach, w których sunk costs firm farmaceutycznych są bardzo wysokie, bardzo wysoka cena za leki jest nie tylko efektem ubocznym realizacji tej wartości etycznej, jaką jest efektywność ekonomiczna, ale jest także sprawiedliwa. Argument ten podważa nie tylko zasadność postulatu wyprowadzanego z omawianego zarzutu, ale i sam ów zarzut.

Appendix do sekcji 2: Kiedy poziom ochrony firmy farmaceutycznej za pomocÄ… prawa patentowego jest ekonomicznie efektywny?

Ekonomicznie efektywnym poziomem realizacji celu, jakim jest ochrona firmy farmaceutycznej za pomocą prawa patentowego, jest taki poziom, w którym następuje zrównanie marginalnych kosztów społecznych i marginalnych korzyści społecznych zmiany poziomu realizacji owego celu o jednostkę. Oto uzasadnienie tej tezy.

JeÅ›li wyjÅ›ciowy marginalny koszt realizacji danego celu jest niższy od jej marginalnej korzyÅ›ci, należy poziom realizacji tego celu zwiÄ™kszać o kolejne jednostki, gdyż generuje to wiÄ™cej korzyÅ›ci niż kosztów. Należy zaprzestać owego zwiÄ™kszania poziomu dopiero w punkcie, w którym marginalne koszty i marginalne korzyÅ›ci zrównujÄ… siÄ™, gdyż powyżej tej granicy koszty zwiÄ™kszenia poziomu realizacji celu o kolejnÄ… jednostkÄ™ przewyższajÄ… korzyÅ›ci wynikajÄ…ce z takiej zmiany. JeÅ›li zaÅ› wyjÅ›ciowy koszt marginalny realizacji danego celu jest wyższy niż jej wyjÅ›ciowa korzyść marginalna, należy obniżyć poziom realizacji tego celu, gdyż zaoszczÄ™dzone w ten sposób straty bÄ™dÄ… wyższe niż utracone korzyÅ›ci. Należy zaprzestać obniżania tego poziomu dopiero w punkcie, w którym marginalne koszty i marginalne korzyÅ›ci zrównujÄ… siÄ™, gdyż poniżej tej granicy zaoszczÄ™dzone straty bÄ™dÄ… niższe niż utracone korzyÅ›ci. Oto graficzna ilustracja powyższych rozważaÅ„ dla jednej ze zmiennych skÅ‚adajÄ…cych siÄ™ na pojÄ™cie poziomu ochrony firmy farmaceutycznej za pomocÄ… prawa patentowego – czasu trwania tej ochrony (dla innych zmiennych, np. dla zakresu tej ochrony wykres jest analogiczny).

Krzywa marginalnych korzyÅ›ci spoÅ‚ecznych opada, co wskazuje na to, że wydÅ‚użanie czasu trwania ochrony patentowej o kolejnÄ… jednostkÄ™ zwiÄ™ksza wprawdzie korzyÅ›ci spoÅ‚eczne, gdyż prowadzi do powstania wiÄ™kszej iloÅ›ci informacji, ale przyrosty korzyÅ›ci sÄ… coraz mniejsze. Na przykÅ‚ad, wydÅ‚użenie czasu trwania prawa patentowego powoduje wzrost korzyÅ›ci w postaci powstania wiÄ™kszej iloÅ›ci wartoÅ›ciowej informacji (np. leków), ale przyrost ten jest coraz mniejszy, gdyż wydÅ‚użajÄ…cy siÄ™ czas trwania ochrony patentowej coraz sÅ‚abiej motywuje firmy farmaceutyczne do tworzenia nowej informacji. Można ten fakt wytÅ‚umaczyć, odwoÅ‚ujÄ…c siÄ™ do prawa malejÄ…cej użytecznoÅ›ci kraÅ„cowej (wynika z niego, że kolejne jednostki dochodu ze sprzedaży informacji majÄ… dla firm farmaceutycznych coraz mniejszÄ… użyteczność) oraz do prawa potrÄ…cania wartoÅ›ci przyszÅ‚ych dochodów do ich wartoÅ›ci bieżącej (wynika z niego, że im bardziej oddalony w czasie jest dochód, tym mniejszy jest jego efekt motywacyjny). Natomiast krzywa marginalnych kosztów spoÅ‚ecznych wznosi siÄ™, co wskazuje na to, że marginalny koszt wydÅ‚użania czasu trwania ochrony patentowej o kolejnÄ… jednostkÄ™ jest coraz wyższy. Miejsce przeciÄ™cia siÄ™ obu krzywych wyznacza optymalny czas trwania tej ochrony; na naszym wykresie korzyść spoÅ‚eczna netto z ochrony patentowej jest maksymalizowana wtedy, gdy czas trwania tej ochrony jest ustalony na poziomie t’12.

Należy podkreÅ›lić, że powyższy wykres opisuje ekonomicznie efektywny czas trwania ochrony patentowej w sposób wysoce abstrakcyjny. Ażeby okreÅ›lić konkretnÄ… wartość t’ czy też wartość jakiegoÅ› innego parametru okreÅ›lajÄ…cego poziom ochrony firmy farmaceutycznej za pomocÄ… prawa patentowego (np. zakresu ochrony patentowej), należaÅ‚oby przeprowadzić dokÅ‚adne analizy statystyczne. Konieczne byÅ‚oby także zbadanie zależnoÅ›ci miÄ™dzy poszczególnymi zmiennymi.

Wojciech Załuski, dr
Katedra Teorii i Filozofii Prawa UJ

Literatura cytowana:

Danzon, P. M. (1999), The Pharmaceutical Industry, dostępne na stronie: http://encyclo.findlaw.com, s. 1055-1091.

Miller, J. D. (2003), Game Theory at Work, McGraw-Hill, New York.

Pasierski, T., Pinkas, J, Religa, Z. (2007), Czy możliwa jest etyczna współpraca między lekarzami a firmami farmaceutycznymi?, dostępne na stronie: http://www.batory.org.pl/korupcja/farm.htm.

Rifkin, J. (2003), Wiek dostępu, tłum. E. Kania, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.

Stelmach, J., Brożek, B., Załuski, W. (2007), Dziesięć wykładów o ekonomii prawa, Wolters Kluwer, Kraków.

Załuski, W. (2007), Schemat ekonomicznego ujęcia prawa własności intelektualnej, w: J. Stelmach, M. Soniewicka (red.), Ekonomiczna analiza w zastosowaniach prawniczych, Wolters Kluwer, Kraków, s. 111-114.

Przypisy:

1. Nie jest to kompletne wyliczenie możliwych działań państwa (może ono też polegać np. na wprowadzeniu tzw. przymusowego licencjonowania). Powrót do tekstu.

2. Por. na temat tego nurtu Stelmach, Brożek, Załuski 2007. Syntetyczne omówienie ekonomicznych aspektów regulacji prawnych dotyczących przemysłu farmaceutycznego zawiera Danzon 1999. Powrót do tekstu.

3. Użycie nazwy „wartość etyczna” w odniesieniu do efektywnoÅ›ci ekonomicznej jest o tyle uzasadnione, że pojÄ™cie efektywnoÅ›ci ekonomicznej jest tutaj utożsamiane z pojÄ™ciem dobrobytu spoÅ‚ecznego, a dobrobyt spoÅ‚eczny, jak siÄ™ zdaje, można uznać za wartość etycznÄ…. Powrót do tekstu.

4. Należy podkreślić, że wprowadzenie maksymalnych cen na leki także jest formą ograniczania ochrony patentowej, gdyż pozbawia twórcę informacji jednego z głównych uprawnień wynikających z tej ochrony, mianowicie, uprawnienia do swobodnego określania cen za wytworzoną przez siebie informację. Powrót do tekstu.

5. Ekonomiczne ujęcie prawa własności intelektualnej omawiam dokładniej w Załuski 2007. Fragment rozważań prowadzonych w tej sekcji oraz w appendixie został zaczerpnięty z tego artykułu. Powrót do tekstu.

6. Jak się zdaje, z punktu widzenia ekonomicznej analizy prawa lepszą strategią państwa wobec firm farmaceutycznych niż istotne ograniczanie czasu trwania ochrony patentowej i/lub wprowadzanie cen maksymalnych jest dopuszczenie wysokich cen za opatentowane leki, a po wygaśnięciu patentu wspieranie firm produkujących leki generyczne względem oryginalnego. Powrót do tekstu.

7. Prezentowany model zapożyczyłem z Miller 2003, s. 27-30, poddając go nieznacznym modyfikacjom. Powrót do tekstu.

8. Warto w tym kontekÅ›cie przytoczyć kontrowersyjnÄ…, ale niestety chyba realistycznÄ… uwagÄ™ Millera: „Many AIDS activists seem ignorant of pharmaceutical economics. AIDS activists continually pressure pharmaceutical companies to lower prices. They also argue that the low cost of making additional copies of AIDS drugs means that pharmaceutical companies should give their drugs away for free to poor countries. Tragically, the AIDS activists’ complaints signal that if someone ever does find a cure for AIDS, then the activists will do their best to ensure that the cure is sold for the very low price. The activists are effectively promising to reduce future profits of anyone who finds a cure or vaccine for AIDS. Indeed, I predict that if a for-profit organization does find a cure for AIDS, then AIDS activists will loudly condemn this organization for not selling the wonder treatment at lower cost. Obviously, the pharmaceutical companies take these potential profit objections into account when deciding how much to spend on AIDS research (Miller 2003, s. 29-30)”. Powrót do tekstu.

9. Szczególne problemy, których nie omawiam tutaj bliżej, wiążą się z kwestią dopuszczalności monopolizacji za pomocą patentów informacji genetycznej. Mówiąc w skrócie, podstawowa wątpliwość dotyczy tego, czy informacja genetyczna, która wszak jest odkryciem przyrodniczym, a nie wynalazkiem, może być w ogóle przedmiotem patentu; por. na ten temat np. Rifkin 2003, s. 71-78. Powrót do tekstu.

10. Takie zachowanie lekarzy może być oczywiście reakcją także na inne nieetyczne działania firm farmaceutycznych (np. polegające na opatentowaniu leku tylko po to, aby powstrzymać firmy konkurencyjne od badań nad danym typem leku, nie zaś po to, aby wdrożyć je do produkcji; opatentowanie leku ma więc w tym wypadku jedynie realizować pewien cel strategiczny). Powrót do tekstu.

11. Szereg wnikliwych uwag na temat owej etyki lekarzy, którą nazwałem negatywną, można znaleźć w Pasierski, Pinkas, Religa 2007. Powrót do tekstu.

12. CaÅ‚kowita korzyść spoÅ‚eczna z ochrony firm farmaceutycznych za pomocÄ… prawa patentowego trwajÄ…cej t’ jest równa obszarowi pod krzywÄ… marginalnych korzyÅ›ci spoÅ‚ecznych aż do prostej prostopadÅ‚ej do punktu t’, a caÅ‚kowity spoÅ‚eczny koszt z ochrony za pomocÄ… prawa patentowego trwajÄ…cej t’ jest równy obszarowi pod krzywÄ… marginalnych kosztów spoÅ‚ecznych aż do prostej prostopadÅ‚ej do punktu t’. Obszar reprezentujÄ…cy korzyść spoÅ‚ecznÄ… netto z przyznawania PWI na okres t’ to obszar w trójkÄ…cie pomiÄ™dzy obiema krzywymi. Powrót do tekstu.


  1. Uwagi wstępne
  2. Wysokie ceny za leki jako efekt uboczny ekonomicznie efektywnego poziomu ochrony patentowej
  3. Wysokie ceny za leki jako skutek wysokich sunk costs
  4. Zakończenie
  5. Appendix do sekcji 2: Kiedy poziom ochrony firmy farmaceutycznej za pomocÄ… prawa patentowego jest ekonomicznie efektywny?
powrót
 
webmaster © jotka