Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Krytycznie o roli i znaczeniu kodeksów etyki lekarskiej w kształtowaniu postaw moralnych

Janina Suchorzewska

Wypowiedź moja jest wypowiedzią lekarza klinicysty i równocześnie nauczyciela akademickiego, któremu w ostatnich latach powierzono zadanie realizowania programów nauczania etyki przyszłych lekarzy. Zaznaczam to na wstępie, ponieważ moja wypowiedź o roli i znaczeniu kodeksów lekarskich jest wynikiem własnych obserwacji i doświadczeń zdobywanych podczas wykonywania zawodu lekarza, i kontaktów ze studentami, a także obserwacji dotyczących realizowania zasad zawartych w Kodeksie Etyki w codziennej praktyce lekarskiej. Wypowiedź moja odbiegać więc będzie od rozważań filozoficznych i prawnych nad kodeksami etyki lekarskiej. Zgłoszenie do dyskusji najwyższych autorytetów w zakresie etyki i prawa ukierunkowuje moją wypowiedź jedynie w aspekcie praktycznego spojrzenia na obowiązujący obecnie Kodeks Etyki Lekarskiej. Patrząc z tej perspektywy będę się starała przedstawić własną opinię o znaczeniu i roli aktualnego Kodeksu Etyki Lekarskiej w kształtowaniu etycznych zachowań lekarzy. Zapewne, nie wniesie to żadnych odkrywczych stwierdzeń, bowiem w historii było już wiele głosów krytycznych dotyczących znaczenia kodeksów etycznych. Skoro jednak wywołana została tak potrzebna w tym zakresie dyskusja, to może warto również zastanowić się nad celowością dostosowania kodeksów do potrzeb i oczekiwań odpowiadających dzisiejszej rzeczywistości.

Aktualizacja kodeksów etyki lekarskiej

Historia kodeksów lekarskich, jak i rola jaką się im przypisuje, wskazuje na potrzebę ich nowelizacji zarówno w zakresie ich treści, jak i w hierarchii wartości. Zmiany dotyczące treści kodeksów są oczywiste. Wynikają one bowiem z:

postępu medycyny,

powstawania nowych dyscyplin medycznych,

aktualnego systemu ochrony zdrowia,

zmian społecznych i kulturowych.

W hierarchiach wartości, przy niezmiennej zasadzie działania dla dobra chorego, uwzględniać należy zmieniające się w miarę upływu czasu postrzeganie wartości i sądów wartościujących. Wymienione elementy uzasadniają więc konieczność wprowadzania zmian odpowiadających rzeczywistości. Wystarczy sięgnąć do opracowania Aleksandra Tulczyńskiego dotyczącego lekarskich kodeksów deontologicznych w Polsce, aby dostrzec, jak szybko zmieniają się treści norm nie tylko sytuacyjnych i kaziustycznych, ale również niektórych norm elementarnych.

Kolejną przyczyną uaktualniana kodeksów etyki lekarskiej jest konieczność wyrównywania braków legislacyjnych w zakresie postępowania wobec nowych technik w medycynie. Konsekwencją kolejnych zmian i nowelizacji kodeksu do aktualnych potrzeb jest więc poszerzanie i rozbudowywanie go.

Skutki nowelizacji kodeksów

Niewątpliwie, zasadniczym skutkiem nowelizacji jest zwiększanie pojemności kodeksu pod względem zawartej w nim treści i problemów. W tych nowelizacyjnych zmianach daje się zauważyć tendencje do ustalania powinności lekarskich w odniesieniu do coraz bardziej szczegółowych sytuacji. I tu właśnie pojawia się moja zasadnicza wątpliwość. Czy lekarzowi wrażliwemu na wartości i ich hierarchię, ukształtowanemu moralnie, potrzebne są szczegółowe wskazania, jak ma się zachować w określonej sytuacji? Neguję tu potrzebę określenia etycznych zasad postępowania dla lekarzy, których cechuje „ślepota” na wartości. Tu żadne kodeksy nie zdołają zbudować określonych postaw etycznych, a mogą najwyżej działać na zasadzie przymusu, a nie wewnętrznej potrzeby.

W rozbudowywaniu i uszczegółowianiu kodeksów etyki lekarskiej należy uwzględnić nie realność ustalenia zasad postępowania we wszystkich sytuacjach, w których może znaleźć się lekarz. Żaden bowiem kodeks nie stanie się receptą postępowania w każdej sytuacji. Ta nieprzekładalność zaleceń kodeksowych na wiele sytuacji, szczególnie sytuacji konfliktowych, wynika z prostej prawdy, że życie dostarcza różnych, jakże często nie przewidywanych sytuacji. Kodeks etyki nie może stać się przecież zbiorem nakreślonych z góry szczegółowych zasad postępowania. W jaki bowiem sposób, na przykład, ma wskazywać deontologiczny kierunek postępowania w dylemacie etycznym, w którym lekarz musi dokonać wyboru pomiędzy dwoma istotnymi wartościami.

Uwagi do konstrukcji kodeksów

Obecny Kodeks Etyki Lekarskiej został w czasie ostatniej nowelizacji znacznie poszerzony i znalazły się w nim liczne uszczegółowienia dotyczące zasad postępowania w różnych sytuacjach. Są one niejednokrotnie mało precyzyjne, a także stanowią w wielu miejscach po prostu powtórzenie obowiązującego prawa. Wspomnę tu chociażby art. 16, p. 3, art. 36, 73, 44, 64, 68, i 69, które stanowią dokładne powtórzenie obowiązującego prawa. Nieprzekładalność zaleceń kodeksowych na wiele sytuacji w pracy lekarza sugeruje, jak uprzednio wspomniałam, konstrukcję kodeksów w oparciu o ogólne zasady, pozostawiając lekarzowi rozstrzygnięcia dylematów zgodnie z lekarskim sumieniem. To sumienie każdego lekarza musi w wielu sytuacjach rozstrzygać o wyborze postępowania. W dzisiejszej rzeczywistości nie brakuje w codziennej pracy lekarza dylematów etycznych. Co ma czynić lekarz, gdy pragnie działać zgodnie z dobrem chorego w oparciu o wiedzę medyczną i głos własnego sumienia wobec braku zgody chorego na takie działanie? Jak ma rozstrzygać sporne kwestie, gdy świadczenie medyczne dzisiaj przeważnie jest wykonywane zespołowo? Zasadniczą więc kwestią jest, czy opracowania deontologiczne w konflikcie wartości zdołają zdjąć z lekarza ciężar odpowiedzialności za decyzje odnośnie takiego a nie innego postępowania. Kazuistyka moralna pozostawia każdorazowo wybór lekarzowi, który z kodeksów etycznych powinien czerpać i w nich znajdować jedynie zasady postępowania, a nie szczegółowe rozwiązania. W sytuacjach konfliktu wartości, to lekarz musi dokonywać sądu wartościującego zasady zawarte w kodeksie. Rozstrzygnięcia te mogą być wspomagane zasadą uzyskiwania realnego dobra, a słuszność czynu musi być rozpatrywana w kontekście czasu, miejsca i warunków w jakich działa lekarz.

Analizując rolę i znaczenie kodeksu etyki lekarskiej nie mogę pominąć nasuwającej mi się wielokrotnie wątpliwości, dotyczących znajomości kodeksu etyki lekarskiej wśród osób wykonujących ten zawód. Przykro mi wrzucać „kamyczek do własnego ogródka”, ale obawiam się, że zaledwie znikoma część lekarzy zapoznała się, na przykład, z obowiązującym kodeksem po jego ostatniej aktualizacji. Nasuwa się pytanie, czy jeśli lekarz nie zna kodeksu etyki, to znaczy, że będzie postępować nieetycznie? Jest bardzo wielu lekarzy głęboko etycznych w swoim postępowaniu, którzy nie mieli nawet kodeksu w ręku. I inna refleksja. Gdyby kodeks był rzeczywiście znaczącą pomocą w rozstrzyganiu etycznych problemów, z jakimi styka się lekarz w swojej codziennej praktyce, to czy nie stałoby się to dostrzegalne w konfrontacjach z rozstrzygnięciami podejmowanymi w różnych sytuacjach? Wiedza w tym zakresie, jak również świadomość, że przestrzeganie kodeksu etyki lekarskiej, poza moralnym obowiązkiem ma również charakter obowiązku prawnego jest niedostateczna. Dotyczy to niestety również znajomości prawa medycznego obowiązującego w kraju. Wynika to z faktu, że w nauczaniu przyszłych lekarzy uwzględniono etykę dopiero w ostatnich kilkunastu latach, a z prawem medycznym student zapoznaje się wycinkowo w ramach nauczania np. medycyny sądowej lub etyki.

Kolejną przesłanką dla tworzenia kodeksów etycznych jedynie w oparciu o ogólne zasady jest konieczność uwzględnienia istniejącego dziś pluralizmu światopoglądowego. Problemem jest stworzenie kodeksu według reguł bezwarunkowych, akceptowanych powszechnie, opartych na niepodważalnej zasadzie zgodnej z etyką troski o drugiego człowieka. Myślę jednak, że ograniczenie kodeksu etyki lekarskiej do ogólnych zasad w oparciu o niepodważalną zasadę etyki troski o drugiego człowieka, mogłoby pogodzić różnice światopoglądowe.

Podsumowanie

Pomimo konieczności aktualizacji kodeksów etyki lekarskiej wynikającej z postępu medycyny, należałoby przy ich tworzeniu ograniczyć zawarte w nich treści do ogólnych zasad postępowania. Niemożność wytyczenia powinności etycznych w ujęciu kazuistycznym, jak również w sytuacjach konfliktu wartości, sugeruje takie właśnie rozwiązania. Kodeks oparty na ogólnie wytyczonych zasadach postępowania ma specjalną szansę opierać się na wartościach godzących różne światopoglądy. Zasady kodeksowe nie zastąpią poczucia odpowiedzialności lekarza wobec powierzanych mu wartości. To lekarz musi każdorazowo dokonywać rozstrzygnięć, zgodnie z najwyższymi wartościami określonymi w kodeksie i własnym stale kształconym sumieniem.

Aktualizacja kodeksów etyki lekarskiej
Skutki nowelizacji kodeksów
Uwagi do konstrukcji kodeksów
Podsumowanie

powrót