Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

"Nie mieliśmy wcześniejszych sygnałów". Problem odpowiedzialności moralnej przełożonego lekarza – alkoholika¹

Robert Roczeń

Posępna historia powtarza się jak nudna i irytująca melodia w pozytywce. W gazecie na pierwszych stronach ukazują się artykuły grzmiące: Pijany lekarz przyjmował pacjentów na dyżurze. Dzień wcześniej patrol policji odwiózł bohatera wydarzeń na izbę wytrzeźwień. Następnego dnia Dyrektor Jednostki Leczniczej występuje we wszystkich dziennikach telewizyjnych. Mruczy przestraszony pod nosem jakieś wyjaśnienia. W pewnym momencie podnosi jednak dumnie głowę i ogłasza Opinii Publicznej: „Ten Pan/Pani już u Nas nie pracuje. Zupełnie nie rozumiem jak w Moim Szpitalu mogło się coś tak haniebnego zdarzyć.” I dodaje na koniec: „Nie mieliśmy żadnych sygnałów”.

W tym wystąpieniu chciałbym poddać pod wątpliwość wypowiadane przez Przełożonego słowa, a w szczególności podważyć prawdziwość stwierdzenia „nie mieliśmy żadnych sygnałów”. Innymi słowy, zadać pytanie o rzeczywistą relację lekarz uzależniony – przełożony.

Zagadnienie zostanie naświetlone w paradygmatach: psychoterapeutycznym, wolnej woli Frankfurta oraz w optyce zasady alternatywnych wyborów. Pomimo opisu tego samego zjawiska, zróżnicowane instrumentaria pojęciowe tych stanowisk pozwalają na zarysowanie dwóch różnych perspektyw spojrzenia na moralny wymiar opisywanych zdarzeń. Zasada alternatywnych wyborów umożliwia sformułowanie tezy: przełożony ponosi moralną odpowiedzialność za podjęcie próby nakłonienia uzależnionego podwładnego do leczenia odwykowego.

Uzależnienie – ujęcie psychologiczne

W artykule będę używał pojęć lekarz uzależniony, alkoholik, narkoman oraz lekarz uzależniony od substancji psychoaktywnych (narkotyków, leków) zamiennie². Wspólnym znaczeniowo pojęciem będzie lekarz nietrzeźwy niezależnie od tego, czy pił alkohol, brał narkotyki w pracy czy poza nią i przyszedł wykonywać swoje obowiązki z zespołem abstynencyjnym³.

Problem uzależnienia wśród lekarzy szacowany jest według różnych źródeł w podobnym odsetku. Habrat ⁴ podaje rozpowszechnienie alkoholizmu wśród lekarzy w USA sięga 10 – 15%. Stwierdza również, że nawet o połowę niższa liczba w Polsce musi budzić zaniepokojenie gdyż dotyczy co 5 lub 10 lekarza. Biorąc pod uwagę brak wiarygodnej statystyki, można sądzić, że liczby te są niedoszacowane. Należy mocno podkreślić, że spośród tych osób znaczny odsetek to chorzy na schizofrenię lub chorobę afektywną dwubiegunową (dawniej nazywaną psychozą maniakalno-depresyjną) lub jedną z postaci należących do spektrum choroby afektywnej dwubiegunowej.

Jakim stanem jest zatem uzależnienie?

Jerzy Mellibruda określa je następująco: „Istotą uzależnienia jest zaburzenie i ograniczenie zdolności do konstruktywnej kontroli zachowania powodującego szkody. W przypadku uzależnienia od substancji chemicznych szkodliwym zachowaniem jest picie alkoholu lub zażywanie środków psychoaktywnych. Należy odróżniać uzależnienie od ostrych i przewlekłych skutków nadużywania alkoholu i substancji, w zakresie zdrowia oraz problemów osobistych i społecznych. Specyficzne dla uzależnienia zaburzenie kontroli powoduje, iż mimo tych szkód osoba uzależniona nadal pije, a kiedy podejmuje próby powstrzymania picia, doznaje powtarzających się porażek”⁵.

Osoba uzależniona znajduje się w labiryncie przymusu i prób wyzwolenia się z niego. Bardzo często nie rozumie istoty swojej choroby, wyzdrowienia upatruje w odzyskaniu kontroli picia. Wiedza psychologiczna ma jednak jedną odpowiedź: w tym rozumieniu wyzdrowienie nie nastąpi nigdy. Pomimo oczywistego destrukcyjnego wpływu odurzania się, alkoholik czy narkoman nie dopuszcza do swojej świadomości tego faktu. Obronie nałogu, utrzymaniu wysokiej samooceny oraz niwelowaniu świadomości negatywnych konsekwencji swoich czynów służą trzy mechanizmy psychologiczne:

mechanizm nałogowego regulowania emocji,

mechanizm iluzji i zaprzeczania,

mechanizm rozpraszania i rozdwajania JA

Na skutek ich działania w psychice alkoholika czy narkomana zachodzą zmiany, których nie należy utożsamiać z konsekwencjami biologicznego wpływu substancji na ośrodkowy układ nerwowy. Tymi zmianami są:

zaburzenia procesów emocjonalnych zwiększające częstość i intensywność pojawiania się pragnienia picia lub zażycia substancji,

poważne zniekształcenia procesów poznawczych związanych z rozpoznawaniem szkód i konsekwencji picia lub zażywania oraz posiadaniem adekwatnego systemu orientacji w tym zakresie,

dezintegracja psychologicznych podstaw podejmowania i realizowania decyzji dotyczących własnego postępowania ⁶.

Oprócz ewidentnej walki wewnętrznej uzależnionego transformacji ulega także jego środowisko rodzinne i zawodowe. Proces ten nazywa się współuzależnieniem i najogólniej mówiąc polega na zachowaniach środowiska zmierzających do ukrycia nałogu oraz podawania pozornie racjonalnych wyjaśnień zachowań uzależnionego. W stosunku do lekarza narkomana lub alkoholika najczęściej przybiera to formy bardzo charakterystycznych i stereotypowych wypowiedzi: „«to niemożliwe, żeby taki inteligentny i wykształcony człowiek, świetny fachowiec był alkoholikiem»; «przecież nie będę na niego donosił»; «gdybym był w takim przewlekłym stresie jak on, może też sięgałbym częściej po alkohol»”⁷. Oczywiście repertuar jest niewyczerpany.

Można zatem zadać pytanie: czy tak destrukcyjny człowiek i jego zachowania wobec pracowników mogą zostać niezauważone? Czy przełożony faktycznie nie miał sygnałów? Odpowiedź nasuwa się sama: to jest niemożliwe. Jednak prawdziwy jest brak skutecznej reakcji. „Większość uzależnionych lekarzy twierdzi, i często nie mija się z prawdą, że przez wiele lat nikt z przełożonych i kolegów nie rozmawiał z nimi wprost o uzależnieniu (…)”⁸. Brak adekwatnej reakcji zdecydowanie oddala szansę na podjęcie terapii, przybliża jednak szansę tragicznych w skutkach wydarzeń. Wynika to z nieznajomości natury choroby, traktowania jej jako moralnej skazy, a także z mechanizmu funkcjonowania alkoholu w kulturze łącznie z całą gamą możliwości koloryzacji i ubarwiania alkoholowych ekscesów. Przełożony zazwyczaj dysponuje potoczną wiedzą na temat narkomanii i alkoholizmu, i w swojej niekompetencji prędzej uzna nietrzeźwego kolegę za „dopust Boży”, niż poprosi o poradę ośrodek odwykowy.

Ponieważ problem jest ogromny i dotyczy przynajmniej co 10 lekarza, niezbędne jest podjęcie skutecznych działań w zakresie umiejętności zarządzania sytuacjami kryzysowymi, takimi jak uzależnienia pracowników. Nie można bowiem zapomnieć, że ordynator, dyrektor czy oddziałowa zarządzają zespołem ludzkim, powinni być managerami nie tylko od sprawdzania stanu magazynu i pisania raportów finansowych dla wyższej instancji, ale ich obowiązkiem jest przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa pacjentów i współpracowników ⁹. „Kierownicza kadra służby zdrowia powinna zawsze pamiętać, że jej obowiązkiem jest niedopuszczenie do świadczenia usług zdrowotnych przez osoby pod wpływem alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych, jak również przez osoby, u których w wyniku uzależnienia doszło do zmian procesów poznawczych i emocjonalnych uniemożliwiających wykonywanie czynności zawodowych”¹⁰. Cytat ten pochodzi z publikacji Habrata z 1997 roku. Czy od tamtej pory zmieniło się coś odnośnie tej kwestii w kodeksach etyki, deontologii czy jakiegokolwiek innego algorytmu postępowania w jednostkach leczniczych?

Negatywna ocena osoby oraz czynów alkoholika czy narkomana jest nad wyraz oczywista i widoczna. Są one bardzo spektakularne i dysponują ogromnym potencjałem wywoływania zła, zarówno w krótkoterminowej jak i długoterminowej perspektywie a związek przyczynowy czynu i skutku jest bardziej zauważalny. Druga strona konfliktu wobec potężnej negatywnej siły destrukcji pozostaje w uprzywilejowanej bierności i cierpiętnictwie usprawiedliwiającym brak działania.

Czy rzeczywiście przełożony jest bierną ofiarą ekscesów alkoholika?

Z pozoru tak. Jednakże brak decyzji o działaniu i samego działania lub nieskuteczność postępowania prewencyjnego powoduje, że nie wytrzymuje on „współzawodnictwa” ze spektakularnymi wydarzeniami z udziałem narkomana. Także związek zdarzenia i konsekwencji widoczny w tych przypadkach dominuje nad skutkami niepodjęcia działania zapobiegawczego przez przełożonego, pomimo jego nie zaburzonej zdolności podejmowania decyzji.

Uzależnienie – czy to tylko słaba wola?

Opis uzależnienia w kategoriach wolnej woli, słabej woli rozwijany przez Frankfurta pozwala na przedstawienie sytuacji osoby uzależnionej bez przybliżania opisów destrukcji, które często przesłaniają istotę zjawiska. Zarysowuje się w niej jednak istotna rozbieżność opisu w porównaniu z fenomenologią medyczną. Tak jak jedną stronę skomplikowanej relacji uzależniony – przełożony można opisać posługując się słabą wolą kreatora zdarzeń, tak drugą dotyczącą przełożonego można opisać używając instrumentarium pojęciowego zasady alternatywnych wyborów.

Warto jednak zacząć od zacytowania opisu osoby uzależnionej podanej przez Jacka Hołówkę: „człowiek, który walczy z nałogiem, walczy z pragnieniami pierwszego rzędu, i jeśli nie potrafi tych pragnień przezwyciężyć, to jest tak dlatego, że nie potrafi wzbudzić w sobie dostatecznie silnych pragnień drugiego rzędu, które potrafiłyby zdominować pragnienia pierwszego rzędu”¹¹. Pragnieniami pierwszego rzędu są pragnienia wykonania lub niewykonania jakiegoś działania¹². Natomiast pragnienia drugiego rzędu ma osoba, która chce mieć określone pragnienia¹³. Osoba uzależniona nie może zatem skutecznie podejmować decyzji odnośnie własnych pragnień, czyli pragnień drugiego rzędu. Ma zatem słabą wolę. Jako akrates (osoba o słabej woli) nie ma ogólnej struktury zasad, nawyków i celów¹⁴. Aby uwolnić się od nałogu należy, w myśl Jacka Hołówki, posiadać „nie pragnienia na temat własnej osoby, lecz pragnienia na temat własnych pragnień”¹⁵. Jako że narkomani i alkoholicy nie posiadają tej cechy swojej psychiki:

1. mają płaską osobowość, czyli wiele pragnień pierwszego rzędu i niewiele pragnień z drugiego piętra. Niewiele dbają o wyższe pragnienia i zwykle uważają, że człowiek nie może wpłynąć na swe oczekiwania.
2. Nie mają odpowiednich nawyków zachowania i celów, którymi mogliby wypełnić swe życie, by stłumić w swej wyobraźni atrakcyjność chwil upojenia, by pohamować pęd do natychmiastowego zaspokojenia pragnień.
3. Są szczególnie podatni na urazy, ponieważ każde zablokowane pragnienie rujnuje ich psychikę doszczętnie. Nie mogą się oprzeć na pragnieniach wyższego rzędu, nie mogą czerpać satysfakcji z faktu, że radzą sobie z trudnościami. Niewiele ich cieszą własne sukcesy, gdyż mało wagi przywiązują do umiejętności realizacji celów. Mają mentalność hedonistyczną, marzą o rzeczach dla siebie, a nie o tym, czym mogliby stać się, gdyby popracowali nad sobą.

Zdecydowanie ten opis różni się od opisu klinicznego skonstruowanego przez lekarzy i terapeutów, ludzi których celem jest pomoc chorym. Ta charakterystyka zawiera w sobie ocenę moralną, nie uwzględnia wymiaru patologii, choroby, która dotyka pacjenta tak jak zapalenie płuc. Nierzadko przy niewielkim lub żadnym udziale skazy moralnej. Oczywiście należy zgodzić się z tym opisem jako przedstawieniem objawów, fenomenów osoby zdegradowanej psychicznie i społecznie.

Załóżmy optymistycznie, że lekarz podjął terapię ¹⁶. Można powiedzieć za Hołówką w duchu postulatów Frankfurta: „alkoholik jest uzdrowiony”¹⁷. Jednak w świecie rzeczywistym nie występują cuda i cudowne ozdrowienia. Dlatego nie jest to prawda ani w zakresie medycznym, ani egzystencjalnym. Zarówno bowiem alkoholik, jak też narkoman pozostaje nie uleczony do końca swojego życia. Może zachować abstynencję, ale nigdy nie będzie mógł w sposób kontrolowany pić alkoholu czy używać innych środków odurzających (zmieniających świadomość). Jednak osoba uzależniona, która w zapewnienie o odzyskanie kontroli i uleczenie uwierzyła, rychło przekonuje się o fałszu takiego stwierdzenia i doznaje po raz kolejny w swoim życiu ciągu opilczego. Natomiast jeżeli jako uleczenie będziemy rozumieli umiejętność zachowania abstynencji, to oczywiście w takim kontekście jest on uleczony.

Można również zgodzić się na zwrot „alkoholik jest uleczony” rozumiany jako powrót do funkcjonowania osobistego i społecznego, pod warunkiem jednakże utrzymania abstynencji. Można wtedy powiedzieć, że narkoman uzyskał zdolność dysponowania swoimi czynami przy udziale aktów woli drugiego rzędu. Tylko wtedy bowiem rozkwitać mogą w pięknie swoich przejawów pragnienia drugiego rzędu. Akty woli drugiego rzędu w rozumieniu Frankfurta występują wtedy, kiedy chcemy, aby jakieś pragnienie było naszą wolą ¹⁸. Posiadając te akty, człowiek jest zdolny „cieszyć się wolnością woli, bądź jej nie posiadać”¹⁹. Co więcej, według niego to właśnie posiadanie aktów woli drugiego rzędu a nie pragnień drugiego rzędu jest kwestią zasadniczą dla bycia osobą²⁰.

Przestrzenią wolnej woli w człowieku jest relacja pomiędzy aktami woli drugiego rzędu a jej wolą. Ich zgodność jest przyzwoleniem na działanie. Tak skomplikowana relacja może ujawniać się wyłącznie u osób, które mają zdrowe i uporządkowane mechanizmy regulowania emocji. Pijący alkoholik jest najczęściej biernym obiektem targających nim namiętności. Ta część jego osoby, która posiada i realizuje pragnienia pierwszego rzędu uzyskuje autonomię kpiąc sobie z pragnień drugiej części, która próbuje odzyskać kontrolę i skonsolidować postać. To oznacza, że alkoholik nałogowo regulujący emocje nie dysponuje wolną wolą ²¹. Zdolność tę uzyskuje w wyniku wieloletniej pracy terapeutycznej i samodoskonalenia.

Brak wolnej woli i ogólny zamęt egzystencjalny w życiu czynnego narkomana utrudnia mu, a często także uniemożliwia podjęcie decyzji i jej wykonanie prowadzące go do terapeuty uzależnień lub Anonimowych Alkoholików. Kroku będącego jedyną szansą wydostania się z matni. Zaistnienie takich aktów woli możliwe jest jedynie w wyniku refleksyjnej intencji. Może w tym pomóc zewnętrzna presja (środowiska, przełożonego) nakazująca zmiany, presja, która wymusi na osobie uzależnionej myślenie i czucie w kategoriach prospektywnych, przyszłościowych, a nie tylko tu i teraz. Ta perspektywa kreuje jej intencje i motywacje, dokonując substytucji aktu drugiego rzędu, zmuszając osobę uzależnioną do podjęcia terapii. Sam zaś proces terapeutyczny jest niczym innym, jak wykształceniem tego aktu w procesie behawioralnym. Zmienia ona narkomana – bezradnego obserwatora targających nim sił w narkomana – twórczo przekształcającego swoje życie.

Jeżeli Frankfurt mówi „A chce robić rzecz X”²², wyrażając w ten sposób pragnienie drugiego rzędu, to oczywiście wyrażenie „chce robić” nie oznacza, że zrobi. Do tego potrzebna jest głęboka motywacja. W przypadku alkoholika jest nią odczucie realności kryzysu egzystencjalnego. Jego źródłem może być rodzina lub środowisko pracy. W tym ostatnim to przełożony może posłużyć się argumentem: idź na terapię bo stracisz pracę i prawo wykonywania zawodu. Z reguły, o ile lekarz jest sprawny intelektualnie i ma zachowane resztki instynktu samozachowawczego, to argumentacja taka jest skuteczna. To daje mu szansę szybkiego doświadczenia zbawiennego dla siebie transformującego działania świadomości własnej destrukcyjności.

Odpowiedzialność moralna przełożonego

Drugą stroną relacji jest Przełożony lekarza uzależnionego. Jego uwarunkowania moralne można analizować w oparciu o zasadę alternatywnych wyborów, która brzmi następująco: „osoba jest moralnie odpowiedzialna za to, co uczyniła, tylko wtedy, gdy mogła postąpić inaczej”²³. W postaci dostosowanej do omawianej sytuacji przyjmuje ona postać: przełożony jest moralnie odpowiedzialny za reakcję wobec uzależnionego podwładnego, ponieważ mógł zareagować adekwatnie i skutecznie, doprowadzając do sytuacji jak najbardziej sprzyjającej leczeniu lekarza. To nie oznacza, że jest on odpowiedzialny za powodzenie leczenia ani formalne doprowadzenie do terapii. Uzupełnia tę zasadę Kantowska teza mówiąca, że „podmiot S ma moralny obowiązek podjęcia działania A (lub niepodjęcia go) tylko wtedy, gdy w mocy S jest podjęcie (lub niepodjęcie) działania”²⁴. Nie ma wątpliwości, że w mocy podmiotu S (przełożonego) jest podjęcie działania A, które przy sprzyjających okolicznościach mogłoby doprowadzić narkomana do terapeuty.

Do właściwej interwencji zobowiązuje także (nie mówiąc tego wprost) Kodeks Etyki Lekarskiej. W rozdziale III dotyczącym stosunków między lekarzami w artykule 53, punkcie 3 zobowiązuje on lekarza pełniącego funkcje kierownicze do „szczególnej dbałości o dobro chorego oraz o warunki pracy i rozwoju zawodowego podległych mu osób”²⁵.

W okolicznościach, w których przełożony jest odpowiedzialny moralnie, a kodeks etyczny nakłada na niego określone obowiązki, to niewykonanie działań jest zaniechaniem. Ono zaś przy zaistnieniu warunków alternatywnych możliwości daje podstawę do uznania moralnej odpowiedzialności za powstałe zdarzenia. Jest też naganne z powodu zła, do którego się przyczynia. Od momentu bowiem, w którym ordynator poweźmie podejrzenie o uzależnieniu lekarza, lub taka informacja do niego dotrze, jest on współodpowiedzialny za czyny podwładnego oraz skutki z nich wynikające.

Bierność tę można także interpretować w kategoriach słabej woli, którą to cechą jako przełożony nie powinien się charakteryzować, albowiem słaba wola u managera zarządzającego zespołem jest przejawem niekompetencji i przeszkadza w podejmowaniu adekwatnych decyzji. Niedostatek ten znajduje pełny opis w słowach Donalda Davidsona: „wola sprawcy jest słaba, kiedy działa on, i to działa w sposób zamierzony, wbrew swemu najlepszemu osądowi; w wypadkach takich mówimy czasem, że nie starcza mu siły woli, aby zrobić to, o czym wie, że jest lepsze, a przynajmniej jest przekonany, iż byłoby lepsze, wziąwszy pod uwagę wszystkie okoliczności”²⁶. Zakładam, że najlepszy osąd sytuacji pokazuje, iż problem nie może trwać dłużej i należy go rozwiązać. Bardzo często zdarza się, że przełożony znajduje sposób zwalniając pracownika z pracy, ale takie rozstrzygnięcie jest pozbyciem się problemu a nie jego rozwiązaniem.

Obowiązkiem przełożonego jest zarządzanie sytuacją kryzysową. Nie jest to umiejętność „wyssana z mlekiem matki” i zazwyczaj, aby dysponować taką zdolnością, powinien być on przeszkolony lub otrzymać szczegółowy algorytm postępowania w postaci skodyfikowanego zbioru wytycznych uwzględniających dobro obu stron.

Co dalej…?

Ze względu na olbrzymie rozprzestrzenienie problemu uzależnień wśród lekarzy oraz rangę ważności zagadnienia niezbędne jest skuteczne podjęcie działań kodyfikacyjnych oraz prawnych regulujących postępowanie przełożonego wobec podwładnego – lekarza uzależnionego. Czynne uzależnienie obarczone jest bowiem bardzo silnymi konotacjami moralnymi i obyczajowymi. Zbudowanie algorytmu postępowania pozwoli ordynatorowi pozostać w zgodzie z wymogami czynienia dobra, na przeszkodzie czego bardzo często stoi niewiedza i uprzedzenia. Zespół zasad stworzy warunki i pozwoli mu postępować niezależnie od tych ograniczeń.

Celem działania doprowadzającego alkoholika do terapeuty jest przywrócenie chorego człowieka do zawodu oraz kontroli biegu jego życia. To bowiem człowiek jest najwyższą wartością w relacjach między ludźmi. To chory podwładny ma być centrum uwagi lekarza –przełożonego. Musi on również wiedzieć i pamiętać, że w bardzo wielu wypadkach uzależnienie jest objawem choroby psychicznej.

Problem uzależnień wśród lekarzy nigdy nie wzbudził należnego zainteresowania pośród twórców zasad deontologicznych. Pomimo ogromnego rozpowszechnienia i wielkiej szkodliwości tego zjawiska, stale usuwany jest na margines świadomości. Środowisko lekarskie, w tym ustawodawcze, sprawia wrażenia współuzależnionego partnera: kryje przed światem wstydliwy problem. Czas najwyższy, aby ta sytuacja zmieniła się, gdyż problem w rzeczywistości istnieje i wymaga konstruktywnego rozwiązania, natomiast ranga problemu domaga się swojego miejsca w Kodeksie Etyki Lekarskiej.

Robert Roczeń, dr n. med.
Instytut Filozofii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Przypisy:

1. Składam serdeczne podziękowanie dr. n. med. Bogusławowi Habratowi (Zespół Profilaktyki i Leczenia Uzależnień Instytutu Psychiatrii i Neurologii) za pomoc w powstaniu tego tekstu. Powrót do tekstu.

2. W rzeczywistości narkoman czy alkoholik pragnie zmiany nastroju i sposobu myślenia, który wywołują alkohol, narkotyki czy leki. Psychicznie uzależniające jest zatem uczucie zmiany, gratyfikacja której doznaje osoba uzależniona. Można to uogólnić: uzależnia układ kary i nagrody, a nie zewnętrzna substancja. Ona jest jedynie medium, przy pomocy którego zachodzi proces uzależnienia. Alkohol i narkotyki symbolizują jedynie zmianę. Powrót do tekstu.

3. Trzeba wiedzieć również o tym, że nieuzależniony człowiek ma długo trwające zaburzenia procesów poznawczych w następstwie upojenia alkoholowego podczas spotkania towarzyskiego. To znaczy, że nie jest trzeźwy pomimo, iż we krwi nie ma wykrywalnej obecności alkoholu. Praca w takim stanie nie jest jednak uwzględniana ani w prawie karnym, ani w prawie pracy. Powrót do tekstu.

4. B. Habrat Lecz się albo odejdź w Medycyna po dyplomie vol 6/nr 3/1997, 13-16 Powrót do tekstu.

5. J. Mellibruda Mechanizmy uzależnienia i strategie terapii [w:] Alkoholizm i Narkomania 2004, tom 17: nr 3-4, s. 251 Powrót do tekstu.

6. Ibidem s. 252 Powrót do tekstu.

7. B. Habrat Lecz się albo odejdź Medycyna po dyplomie vol 6/nr 3/1997, 13-16 Powrót do tekstu.

8. Ibidem Powrót do tekstu.

9. Kodeks etyki lekarskiej www.portalmed.pl, wejście na stronę 22.08.2006 Powrót do tekstu.

10. B. Habrat Lecz się albo odejdź w Medycyna po dyplomie vol 6/nr 3/1997, 13-16 Powrót do tekstu.

11 J. Hołówka Uzależnienie [w:] Etyka w działaniu; Prószyński i S-ka , Warszawa 2000, s.67 Powrót do tekstu.

12. H. Frankfurt Wolność woli i pojęcie osoby [w:] Filozofia moralności; Wydawnictwo SPACJA-Fundacja Aletheia, Warszawa 1997, s. 23 Powrót do tekstu.

13. Ibidem 27 Powrót do tekstu.

14. J. Hołówka Uzależnienie [w:] Etyka w działaniu; Prószyński i S-ka , Warszawa 2000, s. 68 Powrót do tekstu.

15. Ibidem 68 Powrót do tekstu.

16. Podjęcie terapii jest innym działaniem niż proces detoksykacji i w żadnym wypadku nie mogą one być utożsamiane. Proces detoksykacji polega na izolowaniu pacjenta od substancji uzależniające w warunkach szpitalnych oraz zabezpieczeniu pacjenta przed groźnymi dla życia objawami abstynencyjnymi. Powrót do tekstu.

17. J. Hołówka Uzależnienie [w:] Etyka w działaniu; Prószyński i S-ka , Warszawa 2000, s. 70 Powrót do tekstu.

18. H. Frankfurt Wolność woli i pojęcie osoby [w:] Filozofia moralności; Wydawnictwo SPACJA-Fundacja Aletheia, Warszawa 1997, s 27 Powrót do tekstu.

19. Ibidem 31 Powrót do tekstu.

20 Ibidem 27 Powrót do tekstu.

21 Frankfurt nazywa człowieka o słabej woli (akrates) „lekkoduchem”. Jednak wydaje się to być nieadekwatne do sytuacji uzależnienia i w żaden sposób nie oddaje grozy zniszczeń będących udziałem samego zainteresowanego, jak też jego otoczenia. Lekkoduchem może być młodzieniec ulegający pokusie zjedzenia wafelka, ale nie osoba wstrzykująca sobie do żyły brudną igłą i strzykawką zanieczyszczoną heroinę („kompot”). Biorąc jednak pod uwagę, że lekkoduchami dla Frankfurta są też niektóre zwierzęta, to z przymrużeniem oka można przyzwolić filozofowi na taki lapsus językowy. Powrót do tekstu.

22. Ibidem 24 Powrót do tekstu.

23. D. Widerker „Powinność zakłada możność” i zasada alternatywnych możliwości w ujęciu Frankfurta [w:] Filozofia moralności; Wydawnictwo SPACJA-Fundacja Aletheia, Warszawa 1997, s 175 Powrót do tekstu.

24. Ibidem 175 Powrót do tekstu.

25. Kodeks etyki lekarskiej www.portalmed.pl, wejście na stronę 22.08.2006 Powrót do tekstu.

26. D. Davidson Jak możliwa jest słabość woli [w:] Filozofia moralności; Wydawnictwo SPACJA-Fundacja Aletheia, Warszawa 1997, s 81 Powrót do tekstu.

Uzależnienie – ujęcie psychologiczne
Uzależnienie – czy to tylko słaba wola?
Odpowiedzialność moralna przełożonego
Co dalej…?

powrót